Welk kleurloos imago? Hoe de EU met Ursula von der Leyen een kanon in huis haalde

Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen baarde flink wat opzien toen ze de Oekraïense president Zelensky het kandidaat-lidmaatschap van de EU aanbood. Volgens onderzoekers past het precies bij haar karakter. ‘Ze is overtuigd van haar gelijk.’

Niet veel mensen hadden hoge verwachtingen van Ursula von der Leyen, drie jaar geleden. En dat is nog voorzichtig uitgedrukt: het beeld dat de internationale pers van haar schetste, was ronduit negatief. Ursula von der Leyen, toen de aankomend voorzitter van de Europese Commissie, werd omschreven als een kleurloze parelkettingvrouw die toevallig de dochter was van een CDU-politicus. Een vrouw bovendien die er in haar laatste baan, als minister van Defensie in Duitsland, een potje van had gemaakt.

“Ze was nooit iemands favoriete kandidaat. Ze was een laatstekanskandidaat over wie de Europese leiders na drie nachten zonder slaap struikelden”, schreef The Economist toen Brussel plotseling Ursula von der Leyen uit de hoge hoed toverde. “Een gladde, omhooggevallen telg uit Europa’s politieke elite.”

Dat beeld moet nu ze tweeënhalf jaar op haar post zit dringend worden bijgesteld, zo vinden twee Duitse onderzoekers. Het zijn Henriëtte Müller en Ingeborg Tömmel, beiden politicoloog, die samen het boek Women & Leadership in the European Union samenstelden. Een belangrijk hoofdstuk in dat boek is gewijd aan Ursula von der Leyen, volgens Henriëtte Müller “het opvallendste karakter in de EU op dit moment”.

Een kanon in huis

Müller zegt dat niet zomaar. Als universitair gastdocent leiderschapsonderzoek aan de New York University in Abu Dhabi, deed ze met haar collega Tömmel lang onderzoek naar Von der Leyen. Tömmel is emeritus hoogleraar internationale politiek aan de Universiteit van Osnabrück en heeft een lange staat van dienst als het gaat om onderzoek naar Europese politiek.

Beide onderzoekers zijn Duits, dat scheelt ook. Anders dan de meeste mensen in Europa kenden ze Von der Leyen al voordat die stommelend aantrad als voorzitter van de Europese Commissie.

Alleen al dat gerommel aan het begin maakte dat niemand vermoedde dat de EU een kanon in huis had gehaald. Over hoe dat ging kun je een heel nieuw boek schrijven, maar misschien voldoet de samenvatting: de keus voor Von der Leyen was het slot van een gênante vertoning vol gekonkel over wie het worden moest en wie dat bepalen mocht. Uiteindelijk was het de Franse president Emmanuel Macron die op de proppen kwam met de naam Von der Leyen, en wist niemand daar iets tegenin te brengen.

Ze was voor de meeste niet-Duitsers een onbekende. Er was niet veel meer over haar te vinden dan dat ze zeven kinderen had. In Trouw werd fijntjes opgemerkt dat ze weliswaar de eerste vrouwelijke Commissievoorzitter werd, maar dat ze wel de naam van haar echtgenoot gebruikt. De krant wist ook dat deze Ursula door haar thuisfront ‘Ushi’ genoemd wordt. De nieuwe voorzitter klonk eerder truttig dan vastberaden en men zag haar meer als volgzaam dan leidend.

Aantrekkelijke, veelomvattende agenda

Tegen dat beeld moest Von der Leyen zelf zien op te boksen, vanaf de eerste dag. Want haar allereerste taak was om het Europees Parlement voor zich te winnen, en daar hadden de 750 leden ieder een heel ander idee gehad over wie de Commissie moest voorzitten. Maar het is, zo zeggen de twee onderzoekers, boven verwachting goed gelukt. “Haar persoonlijke capaciteiten: ambitie, doortastendheid, voortvarendheid en besluitvaardigheid lijken doorslaggevend te zijn geweest in het overwinnen van de obstakels op haar weg naar het voorzitterschap”, schrijven ze. “Terwijl haar kandidatuur heftig werd bestreden in het Parlement, lukte het haar om daar voldoende steun te krijgen. Zij wist overtuigend een veelomvattende agenda te presenteren, die voor parlementariërs van ver buiten haar eigen partij aantrekkelijk was.”

Als Duitsers waren ze daar niet verbaasd over. Ze hadden Von der Leyen al langer zien opereren. Henriëtte Müller vertelt dat Von der Leyen, zonder ooit het woord ‘feminisme’ in de mond te nemen, in haar pre-EU-jaren verantwoordelijk is geweest voor een hele rist aan Duitse wetgeving die vrouwen meer vrijheid en mogelijkheden bood.

Ze introduceerde ouderschapsverlof, ook voor mannen. Ze breidde de kinderopvang drastisch uit, ze eiste dat zeker 40 procent van de bestuurders van bedrijven uit vrouwen zou bestaan, ze introduceerde zwangerschapsverlof in het leger. “Bij al die wetsvoorstellen ging ze soms lijnrecht in tegen de mening van haar eigen partij. Ze introduceerde de maatregelen vooral als ze dacht dat de samenleving er aan toe was, maar liet zich weinig gelegen liggen aan de ideologie van haar partij. Ze vond gewoon dat ze gelijk had.”

Pragmatisch politicus

Müller en Tömmel lazen The Economist ook, die destijds schreef over de “omhooggevallen telg uit Europa’s politieke elite”. Ze zijn het er bepaald niet mee eens. Tömmel: “Opvallend aan de carrière van Von der Leyen is dat ze tot haar veertigste een weg heeft afgelegd zoals veel vrouwen in Europa doen. Ze kreeg kinderen – zeven – en volgde haar echtgenoot een tijdlang toen hij voor zijn werk naar de Verenigde Staten ging. Een carrièrepad met onderbrekingen, kortom.”

Müller: “Pas laat werd ze lid van haar partij, de christendemocratische CDU, maar ze pakte dat heel anders aan dan haar vader. Hij was ideologisch christendemocraat, zijn dochter bleek een pragmatisch politicus.” Wat ze van haar vader meekreeg was, kortom, niet veel meer dan een notie dat een carrière in de politiek een mogelijkheid was.

Aan Angela Merkel had ze beduidend meer te danken. Toen Von der Leyen in 2005 was opgeklommen tot minister van Familiezaken in Nedersaksen, werd ze gescout door de toen kersverse nieuwe bondskanselier Merkel. Die bleef ze trouw dienen. Von der Leyen bekleedde achtereenvolgens vier ministersposten, tot ze op 1 december 2019 begon als voorzitter van de Europese Commissie.

Dat voorzitterschap, is de overtuiging van Tömmel en Müller, is na de eerste tweeënhalf jaar eigenlijk niet anders dan ‘succesvol’ te noemen. “Ze heeft de mogelijkheden en de Europese Unie groter gemaakt”, schrijven ze. Want de Unie werd dan niet uitgebreid met meer lidstaten, maar Von der Leyen trok wel taken naar Brussel die er voordien nog niet lagen.

Zo beschrijven ze hoe bijzonder het is dat de EU de lidstaten kon overhalen een systeem op te tuigen om enorme bedragen aan coronaherstelbetalingen mogelijk te maken. “Dat besluit markeert een fundamentele omwenteling in de Europese integratie”, schrijven ze. “Feitelijk werd Europa het eens over een verdere Europese integratie.” Müller en Tömmel zijn het erover eens dat het zonder Von der Leyen wel eens heel anders had kunnen lopen. Het was, vermoeden zij, Von der Leyens proactieve houding die doorslaggevend was, plus haar goede relatie met Angela Merkel.

Waardering blijft uit

Toch zien ze dat de waardering voor Von der Leyen bij het grote publiek uitblijft. Dat ze kritiek blijft krijgen op de manier waarop ze de coronacrisis aanpakte. Tömmel: “Ik werd onlangs nog geïnterviewd over haar door een journalist die ervan overtuigd was dat Von der Leyen het allemaal verkeerd had aangepakt met de aankoop van coronavaccins. Maar het was helemaal nieuw voor de EU. De critici zien over het hoofd dat ze een enorme en vernieuwende stap heeft gezet met zo’n gezamenlijk Europees inkoopbeleid, en ook dat het project in het begin niet door haar, maar door de lidstaten werd afgeremd.”

Ze zien ook dat het gebrek aan waardering weinig vat heeft op de Commissievoorzitter. Die is en blijft even zelfverzekerd, vol dadendrang.

Het overhandigen van de vragenlijst aan de Oekraïense president Zelensky is er een voorbeeld van, zeggen ze. Von der Leyen zei eerst dat Oekraïne wat haar betreft bij Europa hoort en reisde daarna zelf naar Kiev om de president de vragenlijst te geven die de eerste stap is op weg naar het kandidaat-lidmaatschap, terwijl de lidstaten daar lang niet allemaal hetzelfde over denken.

Müller: “Ze gaat het conflict niet uit de weg. Sterker nog, ze gaat het juist graag aan.”

Dat deed ze bijvoorbeeld ook toen er ruim een jaar geleden geen stoel voor haar bleek klaar te staan in Ankara, waar ze met Raadsvoorzitter Charles Michel een bezoek bracht aan de Turkse president Erdogan. “Ik ben de eerste vrouwelijke voorzitter van de Europese Commissie”, zei Von der Leyen er zelf over. “Ik ben de voorzitter van de Europese Commissie en zo verwachtte ik te worden behandeld toen ik Turkije bezocht, als Commissievoorzitter. Maar dat werd ik niet. Ik moet vaststellen dat het gebeurde omdat ik een vrouw ben.”

Langzamerhand iets meer credit

“Ze is zich erg bewust van de positie van vrouwen.” Toch, zegt Ingeborg Tömmel, heeft Von der Leyen zichzelf nooit feminist genoemd. “Ze is ook tot voor kort nooit erg uitgesproken geweest over gelijke rechten. Maar ook als voorzitter van de Europese Commissie heeft ze tal van maatregelen genomen op dat vlak. Ze heeft zich ingezet voor een Commissie waarin evenveel mannen als vrouwen zitten en probeert ook heel actief in het ambtenarenapparaat meer gelijkwaardigheid te krijgen.”

Müller: “Inmiddels begint Von der Leyen langzamerhand iets meer credit te krijgen. Het heeft heel lang geduurd. The Economist kan drie jaar geleden heel negatief over haar zijn geweest, nu lijkt het er toch op dat haar strategische leiderschap, haar neiging om voorop te lopen en het conflict niet te mijden en haar zelfvertrouwen, op dit moment perfect passen bij de Europese Commissie.”

Henriette Müller en Ingeborg Tömmel, Women & Leadership in the European Union, Oxford University Press.