We leven in 'gouden tijden' (al zult u het niet snel in de krant lezen)

In een wereld waarin we alles met een smartphone kunnen vastleggen, bevinden de wereldproblemen zich steeds meer in de palm van onze hand. Van bloedige conflicten in het Midden-Oosten, over de agressie van Noord-Korea, tot de armoede in Venezuela: acute problemen alom.

Die inflatie aan ‘slecht nieuws’ doet ons volgens Steven Pinker de wereld negatiever voorstellen dan die in werkelijkheid is. Een voorbeeld: bij het zien van bloedige conflicten in Syrië, Jemen, Somalië of Congo denken we al te vaak dat de wereld één grote brandhaard wordt. Het tegendeel is waar, want het aantal doden door oorlogsgeweld per 100.000 burgers is sinds de jaren 80 fors gedaald.

Pinker onderzocht publieke statistieken over demografie, geneeskunde, sociologie, onderwijs en oorlog om de vooruitgang van de 19de eeuw tot vandaag in kaart te brengen. Zijn voornaamste bevinding: het leven van de mens is met rasse schreden verbeterd. Alleen beseffen we dat volgens Pinker niet.

Zo doen beelden van uitgehongerde kinderen in Somalië en de Filipijnen ons denken dat de armoede steeds weliger tiert, maar toch is dat niet het geval. Het aandeel van de wereldbevolking die in extreme armoede leeft, is sinds de jaren 70 gekelderd. Maar ook de kindersterfte (dood van kinderen jonger dan vijf jaar) is wereldwijd fors gedaald.

Bovendien wordt de mens steeds intelligenter. Het analfabetisme is sterk gedaald en dat verhoogt het gemiddelde IQ van de mens met drie punten per tien jaar.

Ook statistieken die meer uit het leven gegrepen zijn, passeren de revue. Voor wie vindt dat hij te veel werkt: de cijfers tonen aan dat het aantal werkuren die we kloppen al decennialang daalt. Voor wie denkt dat we steeds meer in het huishouden doen: ook het aantal uren die we spenderen aan huishoudelijke taken daalt. Daarnaast hebben we via moderne communicatiemiddelen steeds meer toegang tot cultuur.

Tsunami

De vaststellingen van Pinker zullen velen verbazen, zegt Maarten Boudry, filosoof en auteur van De redelijke optimist, dat binnenkort verschijnt. “Er is een grote discrepantie tussen de werkelijkheid en hoe mensen die ervaren”, zegt hij.

Zo haalt Boudry het voorbeeld van extreme armoede aan. Tachtig tot 90 procent van de bevolking denkt dat de extreme armoede in opmars is of even erg blijft, terwijl het tegendeel waar is: de extreme armoede is de laatste dertig jaar gehalveerd. “Statistieken zijn een goede manier om los van de anekdotiek en de intuïtie de werkelijkheid te duiden.”

Maar waarom zien we de werkelijkheid negatiever dan die is? Simpel, volgens Pinker: een inflatie van negatieve berichtgeving in de nieuwsmedia. “Slecht nieuws zal altijd bestaan en de kranten vullen”, zegt hij in een betoog op businessinsider.com. Zo stelt hij dat een overdaad aan negatieve berichtgeving ons pessimistischer maakt over de werkelijkheid.

Dat zegt ook Rutger Bregman, historicus en auteur van Gratis geld voor iedereen. “Nieuws brengt de uitzondering, en de uitzondering is meestal negatief. Maar die uitzonderingen lijken vervolgens de regel te worden bij het publiek.”

Dat de berichtgeving een negatief effect heeft op het publiek blijkt uit onderzoek. “Wie veel nieuws volgt, is vaker cynisch. Het verpest je wereldbeeld.”

Maar Boudry nuanceert de impact van de media. “Positieve dingen gebeuren meestal geleidelijk en onzichtbaar, waardoor ze enkel in statistieken opvallen, zoals een daling van de armoede. Negatieve dingen daarentegen gebeuren vaak snel en brutaal, zoals pakweg een tsunami of een beurskrach.”

Zo is het vertekende wereldbeeld van de mens volgens hem niet louter de schuld van de pers, maar draagt die er wel vaak toe bij.

Paddenstoelen

We hebben ook een natuurlijke honger naar negatief nieuws. “Mensen zijn meer geïnteresseerd in die ene vliegtuigcrash dan in een verhaal over hoe veilig de luchtvaart is", zegt Boudry.

Daar schuilt een evolutionaire verklaring achter, volgens evolutiebioloog Mark Nelissen. "Ons brein stamt nog uit de oertijd, van toen we als diersoort vooral bezig waren met voedsel zoeken en gevaren ontwijken." Toen moesten negatieve zaken volgens Nelissen meer blijven hangen, omdat dat nu eenmaal onze kans op overleven verhoogde.

Die evolutionaire erfenis voelen we nog. "Als je een giftige paddenstoel eet, blijf je dat wellicht voor de rest van je leven onthouden. Maar een gewone paddenstoel ben je na minuten vergeten. Zo blijft een negatieve ervaring vaker hangen."

En die metafoor kan doorgetrokken worden naar onze nieuwsconsumptie. "Zelfs als we geen aandelen hebben, detecteert ons brein een beurskrach als een gevaar. Een beursstijging heeft dan weer minder impact", zegt Nelissen.

Tel dat allemaal samen, en negatieve ervaringen, ook in de actualiteit, nestelen zich veel makkelijker in ons brein, met een negatieve perceptie van de werkelijkheid tot gevolg. Bregman: “Het probleem is dat we nu de hele tijd bang zijn in een wereld die veel veiliger is geworden.”

Vooruitgangsoptimisme

In die wetenschap rijzen online-initiatieven die negatieve mediaberichtgeving inruilen voor statistieken de pan uit. Daar pleit ook Pinker voor in zijn betoog. “We mogen ons wereldbeeld niet laten bepalen door nieuwskoppen.”

Zo haalde Pinker zijn data van de website ourworldindata.org. Dat is een initiatief van de Britse universiteit van Oxford en bevat ruwe datasets en grafieken over gezondheidszorg, voedselvoorziening, demografie, cultuur of onderwijs. “Om te begrijpen hoe onze levensstandaard evolueerde, en te onderzoeken hoe het beter kan”, staat te lezen op de website.

Maar ook Gapminder.org, gericht op het onderwijs en een vaak aangehaald voorbeeld door politici, toont aan hoe de meeste indicatoren groen kleurden de afgelopen decennia. Levensverwachting, inkomen, infrastructuur of onderwijs: telkens bewijzen de cijfers een wereldwijde vooruitgang.

“Qua welvaart en welzijn zijn we op zowat alle vlakken vooruitgegaan", zegt Boudry.

Ook zijn de vaststellingen van Pinker niet nieuw. Eerder schreven auteurs als Johan Norberg met Vooruitgang of de onlangs overleden statisticus Hans Rosling met Feitenkennis soortgelijke werken. Samen met Boudry en Bregman maken zij deel uit van de vooruitgangsoptimisten, die geloven dat sterke maatschappelijke vooruitgang mogelijk blijft.

"De vooruitgang die we de afgelopen 200 jaar geboekt hebben, is een van de belangrijkste gebeurtenissen in de wereldgeschiedenis”, zegt Boudry. "Nochtans zijn we biologisch niet veranderd. Dat bewijst dat nog veel meer vooruitgang mogelijk is.”

Vooral dat laatste maakt van het vooruitgangsoptimisme meer dan een levenshouding. “Aantonen dat er vooruitgang is, bewijst net hoe maakbaar onze samenleving is”, legt Boudry uit.

Dat beaamt Bregman. “Vooruitgangsoptimisme is geen strijd tussen pessimisme en optimisme. Het is een strijd tussen cynisme en hoop. Zonder dat laatste kunnen we niet.” Boudry: “We weten bijvoorbeeld dat we malaria kunnen uitroeien, omdat we in het verleden hetzelfde deden met vergelijkbare infectieziektes.”

Een aannemelijke filosofie, maar toch wordt het vooruitgangsoptimisme vaak op scepsis onthaald. Zo is het volgens critici moeilijk om van grote menselijke vooruitgang te spreken in tijden van torenhoge zelfmoordcijfers, depressies, ongelijkheid en discriminatie – problemen die het vooruitgangsoptimisme al te vaak zou doodzwijgen.

“Critici maken er zo een karikatuur van”, zegt Bregman. “Gemaakte vooruitgang aantonen biedt helemaal geen garantie op verdere vooruitgang. Daar moeten we keihard aan blijven werken.”

“Vooruitgang betekent niet dat je huidige problemen miskent”, reageert Boudry. “Zo vind ik dat de industriële revolutie een immense vooruitgang mogelijk heeft gemaakt door het gebruik van fossiele brandstoffen, maar ontken ik de klimaatopwarming die ze teweegbracht niet.”

Trump

De scepsis over het vooruitgangsdenken doet Pinker oproepen tot oplettendheid. “Let op voor cynici en doemdenkers die willen terugkeren naar een gouden tijd die nooit heeft bestaan.” Hij verwijst duidelijk naar de verkiezing van Donald Trump tot president van de VS. Zo is er volgens Pinker wel vooruitgang, maar kan die evengoed weer teruggedraaid worden.

"Pessimisme kan een drang naar een radicale verandering van het hele systeem voeden. Dat is gevaarlijk", zegt Boudry. Bregman vindt ook dat cynisme remmend kan werken. "Als een bevolking niet gelooft in vooruitgang, zal die er ook minder snel komen."

Zo rijst de vraag of nostalgie naar het verleden en pessimisme over de toekomst niet wervender is dan optimisme. “Toch blijven mensen hunkeren naar een hoopvoller verhaal”, zegt Bregman. "Boeken over vooruitgang zijn wereldwijd populair (ook het boek van Bregman werd in dertig landen uitgegeven, BW). Maar de strijd is nog niet gestreden."

Ook Boudry is hoopvol: "Kijk hoe we erop vooruitgingen. Is dat dan geen wervend verhaal?"

BIO

Steven Pinker

- Geboren op 18 september 1954 in Montreal, Canada

- Behaalde een doctoraat in de experimentele psychologie aan het Amerikaanse Dawson College

- Geeft sinds 2003 les aan de Amerikaanse Harvard University

- Auteur van ‘Enlightenment now!’