‘We hebben echt nét op tijd weer regen gekregen’: zo uitzonderlijk was deze droge, hete zomer

Morgen begint de herfst, en het bijbehorende snertweer komt geen moment te vroeg. De kurkdroge en bloedhete zomer flirtte op vele vlakken met een kritieke grens.

“We hebben echt nét op tijd weer regen gekregen”, zegt hydroloog Patrick Willems (KU Leuven). Het is begin september wanneer het neerslagtekort in Vlaanderen gemiddeld liefst 360 mm bedraagt. Die indicator analyseert vanaf de start van de hydrologische zomer - 1 april - de hoeveelheid regen en verdamping. Heel even torenen de cijfers boven de grafiek van recordjaren 2018 en 1976 uit, op een niveau dat gemiddeld één keer om de vijftig jaar voorkomt. “En dan is de extreem droge maand maart eigenlijk niet eens meegeteld.”

De regen van de voorbije twee weken heeft het tekort teruggebracht op een niveau dat één keer om de twintig jaar voorkomt. “Maar hoewel de bovenste toplaag goed bevochtigd is geraakt, zien we dat in het grondwater nog niet gereflecteerd”, waarschuwt Willems. Liefst negen op de tien meetplaatsen in Vlaanderen vertonen momenteel een lage tot zeer lage grondwaterstand. Dat vertaalt zich voor een stuk ook in de lage debieten van heel wat waterlopen.

De oorzaak voor die stress-situatie is niet ver te zoeken: de zomer van 2022 heeft op alle vlakken records gebroken. België beleefde de warmste augustusmaand sinds de waarnemingen en in de periode juli-augustus viel amper 23 mm neerslag, ook al een record. Die combo - weinig regen én veel verdamping - zorgde ervoor dat de waterreserves, in januari nog volledig op niveau dankzij een nat 2021, richting een kritiek punt evolueerden.

Bijna dook het debiet van de Maas in Luik onder de crisisgrens van 35 m³/s - het gemiddelde debiet is er 250 m³/s. Zo kwam de aanvoer van het Albertkanaal, levensader voor de binnenvaart en goed voor 40 procent van het Vlaamse drinkwater, bijna in gevaar. “Was het debiet verder gezakt, dan lagen er hele strenge scenario’s klaar voor beide sectoren”, zegt Willems, die de droogtecommissie adviseert. Zelfs de strategische drinkwatervoorraden leken niet veilig. “Eigenlijk zijn we nog steeds niet uit de gevarenzone, want we kijken opnieuw tegen een droge week aan.”

Rijn, Loire en Po

Als de voorbije maanden iets hebben aangetoond, dan wel hoe kwetsbaar we zijn voor weersextremen. Niet alleen België trouwens. Europa beleefde haar warmste meteorologische zomer - van juni tot en met augustus - ooit, tonen cijfers van het Europese Copernicus-instituut.

Die toestand heeft zich op vele vlakken laten voelen. Niet alleen in de zuiderse vakantielanden, maar ook in het Verenigd Koninkrijk liep de temperatuur op tot boven de 40 graden Celsius, terwijl belangrijke rivieren zoals de Rijn, de Po of de Loire historisch lage peilen bereikten. Dankzij branden ging zo’n 700.000 hectare aan bos in vlammen op - goed voor een CO₂-uitstoot van 6,4 megaton. Kerncentrales zagen hun productie dan weer gefnuikt door een gebrek aan koelwater.

Tegen eind augustus was bijna twee derde van het Europese grondgebied bedreigd door een droogte die door de Europese Commissie als ‘de ergste in minstens 500 jaar’ werd bestempeld. Op de kaarten van het Global Drought Observatory zie je geen bruine vlekjes, maar grote lappen, die onder meer de Benelux en West-Duitsland overspannen.

De meest recente cijfers uit diezelfde databank tonen dat er een middelgroot risico op landbouwschade was voor liefst 92 procent van het Belgische grondgebied, een aandeel dat enkel in Luxemburg hoger lag. Een rapport over de impact is nog in opmaak. “Maar dat onder meer maïs, aardappelen en bepaalde jonge gewassen eronder geleden hebben, lijdt geen twijfel”, zegt Boerenbond-woordvoerder Vanessa Saenen. Op Europees niveau delen vooral maïs (-16%), sojabonen (-15%) en zonnebloemen (-12%) in de klappen.

De dreigende economische impact over verschillende sectoren heen, heeft “heel wat extra ogen doen opengaan”, zegt Willems. “Zeker in de industrie, en net daar ligt een van de belangrijkste maatregelen met het oog op de toekomst: meer water gaan hergebruiken. Maar ook de landbouw is gaan beseffen dat het stockeren van regenwater of droogteresistente gewassen deel van de oplossing zijn.”

Ergens is er dus wel een steen verlegd, ook in de hoofden van mensen. “In 2018 zagen we nog dat het leidingwaterverbruik de hoogte inschoot nadat een sproeiverbod werd aangekondigd, op warme dagen lag het piekverbruik zo’n veertig procent hoger dan normaal. Deze zomer is dat nooit boven de 20 procent uitgestegen, de burger is zich duidelijk meer bewust aan het worden van de waarde van water”, ziet Willems.

Die inzichten zijn broodnodig. Naast economische schade, is er namelijk ook ecologische schade. Tegen juni had de Vlaamse Milieumaatschappij al 19 gevallen van vissterftes geteld, in het vorige recordjaar 2020 waren dat er nog maar 4 op dat moment. Ook de biodiversiteit krijgt klappen. Exoten vinden de weg van stad naar platteland, en zeker in de rand van bossen komen typische soorten uit de kruidlaag - goed voor zo’n 80 procent van de plantenbiodiversiteit in een bos - in gevaar.

“Doordat bomen door verschillende jaren van droogte aan vitaliteit verliezen, kan de kruidlaag minder profiteren van het koel en vochtig klimaat dat een kronendak biedt”, zegt professor bosecologie Kris Verheyen (UGent). “We verwachten de komende jaren een verhoogd afsterven van bomen. Bovendien hebben we op een aantal groeiplaatsen gezien dat zelfs de grove den, een veelvoorkomende soort in Vlaamse bossen, minder droogtetolerant blijkt dan gedacht.”