Wat we van dierenemoties kunnen leren – van chimpansees én van octopussen

Onze naaste verwanten de chimpansee en de bonobo, maar ook de octopus: veel diersoorten kennen emotie. ‘Door te kijken naar hoe andere dieren emoties uiten, kunnen we veel leren over onszelf’, zegt hoogleraar cognitieve psychologie Mariska Kret, die er een boek over schreef.

Hoe meet je emotie? Bij mensen lijkt het een vrij eenvoudig verhaal: je vraagt een proefpersoon gewoon hoe hij of zij zich voelt. Toch is dat volgens de Leidse hoogleraar cognitieve psychologie Mariska Kret wat kort door de bocht. “Bij wetenschappelijke enquêtes, bijvoorbeeld, moet je altijd goed oppassen dat je geen sociaal wenselijke antwoorden krijgt.”

Om meer te leren over het ontstaan, de functie en de uiting van onze emoties neemt psycholoog Kret dan ook geregeld haar toevlucht tot de emoties van dieren. “Eigenlijk moet je zeggen: ándere dieren”, verbetert ze. “Ik zie de mens niet als een soort die helemaal losstaat van de andere dieren. Natuurlijk, we hebben een heel gecompliceerde taal en nog een aantal belangrijke verschillen. Maar in wezen is dat allemaal een glijdende schaal. Dat geldt zeker ook voor emoties.”

Volgens Kret lijdt het geen enkele twijfel dat bijvoorbeeld onze meest nabije verwanten in het dierenrijk, de chimpansees en ook de iets kleinere bonobo’s, emotionele dieren zijn. “Lang geleden was dat vloeken in de kerk van de biologie. ‘Antropomorfisme’ werd het genoemd, als je zogenaamd menselijke eigenschappen op dieren plakte. Maar dat taboe is er echt wel af. Als een seksueel opgewonden chimpansee stiekem probeert te paren met een vrouwtje en hij wordt vervolgens aangevallen door een boze soortgenoot die hoger in rang is, rent hij bang weg, gilt om hulp en trekt een specifieke, onderdanige grimas om duidelijk te maken dat hij de boodschap begrepen heeft. Dan is het wel heel gekunsteld om daar geen emoties op te mogen plakken.”

Erkennen dat ook dieren emoties hebben is één ding. Ze meten is twee. Toch is dat tot op zekere hoogte wel mogelijk, zegt Kret. “In het uiten van emotie zitten signalen waar je min of meer controle over hebt, zoals je groot maken wanneer je boos bent. Dat doen zowel boze mensen als boze apen en andere dieren. Maar er zijn ook signalen waar je geen invloed op hebt. Je pupilgrootte zegt bijvoorbeeld iets over emotie, en ook je hartslag of het zweten, wat je aan je vingertoppen kunt meten, zijn signalen van je gemoedstoestand. Psychologen kunnen daar hun voordeel mee doen.”

Spiegelen

Apen blijken emoties van soortgenoten meetbaar op te pikken en te spiegelen. “Chimpansees en bonobo’s kijken bijvoorbeeld nadrukkelijker naar plaatjes van emotionele soortgenoten dan naar neutrale apenplaatjes”, ontdekte Kret. Saillant detail: chimpansees blijken daarbij vooral geïnteresseerd in de emoties van groepsgenoten. Bonobo’s, die in de volksmond bekendstaan als de vredelievende variant van de chimpansees, reageren juist sterker op de emoties van soortgenoten uit andere groepen.

Al met al is onderzoek van diergedrag bijzonder interessant voor psychologen die meer willen weten over het functioneren van emoties bij mensen, zegt Kret. “Bovendien kunnen psychologen niet alleen leren van dieren, maar ook van biologen”, weet zij na zelf het nodige apenonderzoek te hebben gedaan. “Als gedragsbiologen iets goed kunnen, dan is het wel heel geduldig naar dieren kijken. Ik heb dat ook echt moeten leren, wanneer ik apen uit mijn onderzoek bijvoorbeeld op een touchscreen iets wilde laten aanwijzen.”

“Op Netflix staat de prachtige documentaire My Octopus Teacher, over een duiker die een emotionele band lijkt op te bouwen met een octopus. Daar kun je lacherig over doen, maar volgens mij is de enige reden dat we niet weten of een octopus echte emoties heeft het feit dat wij niet zo makkelijk met een octopus kunnen communiceren.”

De belangrijkste les uit al die jaren onderzoek, zegt Kret zelf: “We moeten openstaan om van iedere andere diersoort iets te leren. Ook op het gebied van emotie. En daarmee moeten we ook meteen de verantwoordelijkheid nemen om ze beter te beschermen en verzorgen.”

Mariska Kret, Tussen glimlach en grimas. Uitingen van emoties bij mens en dier, Atlas Contact, 240 blz.; € 22,99. Het boek verschijnt op 25 maart.