Wat maakt het gebied langs de Turks-Syrische grens een van de dodelijkste plaatsen op aarde?

De plek in Turkije waar de natuur maandagochtend in alle vroegte toesloeg, is een van de dodelijkste plaatsen op aarde, zo ondervond men van de Byzantijnen tot de Armenen. De laatste tijd bouwde de kracht zich er weer op.

Vraag geofysicus Rob Govers (Universiteit Utrecht) wat een mens zich ongeveer moet voorstellen bij de aardbevingskracht van 7,8 die vanochtend vrijkwam in Zuid-Turkije en dit is zijn antwoord: “Je komt al snel uit op vergelijkingen met de achtbaan. Dit gaat over versnellingen, van tientallen procenten van de zwaartekrachtsversnelling. En dat minutenlang.”

Experts zijn verbluft over de ontzaglijke kracht waarmee vanochtend in alle vroegte op zo’n 18 kilometer diep de aardplaten losscheurden. “Het heeft hier lange tijd op slot gezeten, dus we wisten wel dat hier zich iets opbouwde”, zegt Govers.

De laatste jaren uitte zich dat in een reeks rommelende schokken en bevingen. “Viertjes. Vijfjes”, zegt Govers, verwijzend naar de logaritmisch oplopende schaal van krachten waarin aardbevingen worden uitgedrukt. “Maar zoiets als dit is hier sinds 1900 niet meer gebeurd.”

Wigvormige aardplaat

Het grootste deel van Turkije ligt op een wigvormige aardplaat, die westwaarts wordt weggeduwd door de botsende reuzenplaten daaromheen: de Euraziatische plaat in het noorden en de Arabische en Afrikaanse platen vanuit het zuiden.

Het gevolg is dat er in Turkije twee langgerekte aardbevingszones zijn. In het noorden is er de Noord-Anatolische breuk, verantwoordelijk voor onder meer de aardbeving van Izmit in 1999 (circa 18 duizend doden). Langs de Turks-Syrische grens ligt de Oost-Anatolische breuk, oorzaak van de huidige ramp.

Een gebied met een huiveringwekkende reputatie – al is een mensenleven veel te kort om zich dat allemaal te herinneren. In de jaren 533, 1138 en wederom in 1822 werd in dit gebied de Syrische stad Aleppo kapotgeschud, met bij elkaar honderdduizenden doden als gevolg. En in 1268 werd de stad Adana zwaar getroffen, destijds nog Armeens. Naar schatting 60.000 mensen kwamen toen om.

Opnieuw onrustig

De afgelopen tijd werd het gebied opnieuw seismisch onrustig. Op 24 januari 2020 vielen er nog 41 doden bij een beving met een kracht van 6,7 bij de stad Elazığ, ten oosten van de huidige beving. De wereld werd toen echter volledig in beslag werd genomen door een heel andere natuurramp, de naderende coronapandemie.

En nu dus de aardbeving van Gaziantep, precies tussen Adana en Aleppo in. De beving begon in de nacht van zondag op maandag om 2.17 uur precies, volgens registraties van de Amerikaanse geologische dienst USGS, en had een kracht van 7,8, wat een zware aardbeving betekent. Zo’n tien forse naschokken registreerden de Amerikanen in de minuten en uren daarna, in kracht oplopend van lichte schokken tot nog een beving van 6,7 (nog net niet ‘zwaar’).

“Er is door de naschokken een gebied geactiveerd van zo’n driehonderd kilometer, van de kustplaats Iskenderun tot Malatya”, constateert Govers, na inzage in de metingen. “Dat zal een deel van het spanningsprobleem hebben opgelost.” Nieuwe doorrekeningen zullen duidelijk moeten maken in hoeverre de breuklijnen verder naar het noordoosten nog onder spanning staat, zegt hij.

Instabiele gebouwen

In het getroffen gebied worden huizen en gebouwen op een ‘ongemakkelijke Turkse manier’ gebouwd, duidt Govers. Dat wil zeggen: in Turkije berekent men de onroerendgoedbelasting door te kijken hoeveel oppervlak een gebouw inneemt op de grond, met als gevolg dat er nogal eens gebouwen verrijzen die naar boven toe breder uitlopen.

“Dat helpt niet voor de aardbevingsbestendigheid”, zegt Govers. “Vroeger bouwde men op houten palen, die bij een aardbeving soms nog een beetje kunnen meeswingen. Tegenwoordig bouwt men op beton. Dat breekt gewoon.”

Wat precies de schade is, in mensenlevens en in vernield bezit, zal de komende dagen moeten blijken. Maandag rond het middaguur stond de teller op in elk geval meer dan 1.400 doden. De aardbeving lijkt daarmee de meeste verwoestende aardbeving in dit deel van Turkije in 84 jaar. Op 27 december 1939 kwamen bij de aardbeving van Erzincan 33.000 mensen om. Dat was echter op de andere breuklijn, die in het noorden.