Was Eberhard Van der Laan een nare machtspoliticus?

Bijna een maand geleden werd de Amsterdamse burgemeester bij zijn overlijden nog bejubeld als de 'ultieme verbinder', die warmte koppelde aan ongekende daadkracht en over een 'feilloos moreel kompas' beschikte.

Nu rijst opeens een andere vraag: was Van der Laan ook een nare machtspoliticus? Iemand die geheime spelletjes speelde en daarbij, als dat nodig was om zijn reputatie te redden, nietsontziend en met valse beschuldigingen ambtenaren opofferde? Die suggestie wekten publicaties in Elsevier en Het Parool zondag. Vandaag debatteert de Amsterdamse gemeenteraad erover.

'Grijze campagne'

In de publicaties krijgt Van der Laan postuum drie stevige verwijten. In de eerste plaats over de geheime 'grijze campagne' die de burgemeester buiten de gemeenteraad en het college om gevoerd zou hebben. Een project om via onlinevideo's - waarvan niet duidelijk zou zijn dat die afkomstig waren van de gemeente - jongeren te beïnvloeden. Deze campagne moest een effectief 'tegengif' zijn tegen de lokroep van radicaal geweld.

Daarnaast zou de antiradicaliseringsafdeling op het stadhuis onder Van der Laans leiding een slangenkuil zijn, waar hij een 'witwasoperatie' zou hebben uitgevoerd om alle moslims aan de kant te zetten.

Het zwaarste verwijt is dat hij de verantwoordelijk ambtenaar voor de 'grijze campagne' onder valse voorwendselen zou hebben ontslagen om die campagne onder de radar te houden: Saadia A.T., de ambtenaar die in juli dit jaar 'strafontslag' kreeg.

Zonder bedragen of namen te noemen schreef Van der Laan destijds aan de gemeente dat A.T. werd ontslagen wegens 'belangenverstrengeling'. Buiten haar superieuren om zou zij opdrachten hebben gegund aan 'een persoon' met wie zij 'privé een relatie had'. Verder zou zij eigenhandig een offerte aan de gemeente hebben opgemaakt en gewijzigd.

Elsevier en Het Parool wierpen zondag een ander licht op dat verhaal. A.T. zou in totaal betalingen van 141.200 euro aan Saïd J., de acteur die de hoofdrol zou spelen in de vlogs van de 'grijze campagne', hebben goedgekeurd. Toen die bedragen aan het licht kwamen bij het Bureau Integriteit van de gemeente zou Van der Laan de ambtenaar hebben geslachtofferd en beschuldigd van belangenverstrengeling. Alles om zijn heimelijke beïnvloedingsplannen uit de publiciteit te houden.

Niet meer dan plannen

Het Amsterdamse college schreef dinsdag aan de gemeenteraad dat de gemeente Amsterdam 'nooit een geheime antiradicaliseringscampagne heeft gevoerd.' Van der Laan liet zijn ambtenaren tussen april 2015 en mei 2016 onderzoek doen naar een campagne met vloggers die niet herleidbaar zouden zijn tot de gemeente, maar dat plan werd nooit uitgevoerd.

De burgemeester twijfelde zelf al over het idee dat de gemeente als afzender niet bekend zou worden en na een overleg met de hoofdcommissaris en de hoofdofficier besloot hij er in het voorjaar van 2016 definitief van af te zien. Verschillende bronnen binnen en buiten het stadhuis bevestigen die lezing.

Het idee van de 'grijze campagne' was dus feitelijk nooit meer dan een plan. En het maken van plannen is niet iets waar gemeentebestuurders direct draagvlak voor hoeven te zoeken. "Het beeld dat de burgemeester bewust raad en college niet heeft ingelicht wijzen wij af", schrijft locoburgemeester Eric van der Burg.

Antiradicaliseringsafdeling

Dan de antiradicaliseringsafdeling en de rol die religie daarin speelde. Hierover was Van der Laan zelf al duidelijk: eind augustus schreef hij de raad dat er bij hem 'al langer onvrede bestond over de aansturing van het team radicalisering en polarisatie'. Er heerste volgens hem 'een gesloten cultuur' die moest worden opengebroken.

In zijn laatste raadsdebat op 14 september zei de al ernstig verzwakte burgemeester over de kwestie religie: "De vraag die ik mijzelf stel: heb ik de 'persoon die nu ontslagen is' stevig genoeg aangesproken op mijn gevoel dat ze de rol van de islam te veel wegpoetste. Als ik daar strakker over was geweest had ik in de tijd de belangenverstrengeling kunnen voorkomen."

Of Saadia A.T. inderdaad te weinig oog had voor de rol van de islam is geen uitgemaakte zaak. Zo citeert NRC uit vertrouwelijke notities aan de burgemeester waarin ze waarschuwt voor de groeiende invloed van salafisten in Amsterdam. Dit mag volgens A.T. 'niet onderschat worden als een randverschijnsel.' A.T.'s zorgen over de radicale islam worden bevestigd door bronnen die werkzaam zijn geweest binnen de afdeling Openbare Orde en Veiligheid.

Raadsleden prezen de burgemeester destijds om zijn 'open antwoorden', en steunden zijn plannen om de organisatie weer op orde te krijgen. De verwijten waren intussen keihard: twee jaar lang doormodderen met een disfunctionerend antiradicaliseringsteam in een tijd van terreurdreiging. Dat liet een stevige smet na op het blazoen van Van der Laan.

Ontslag van ambtenaar A.T.

Tot slot het ontslag van ambtenaar A.T.. Tijdens het raadsdebat van 14 september zei Van der Laan daarover: "Ik heb juridische zaken in mijn portefeuille en ik ben oud-advocaat. Als ik iemand voor strafontslag wil voordragen, is er zeker wat aan de hand."

Met die opmerking in het achterhoofd, zijn de recente publicaties interessant. Zij lopen vooruit op het kort geding van 7 december dit jaar. Dat zal in de eerste plaats draaien om de 'opdrachten' ter waarde van 141.200 euro die A.T. zou hebben gegund aan Saïd J.. Vraag is wat Saïd precies deed voor dat geld.

In NRC zegt de in januari dit jaar ontslagen manager Lisa Scheerder: "Ik wist van de betalingen. Vanwege het vertrouwelijke karakter zou hij de specificatie bewust vaag houden. Dat was afgesproken." Het ogenschijnlijk hoge bedrag was volgens 'betrokkenen' in Het Parool een 'koopje'. Toch wordt eigenlijk nergens duidelijk wat dat 'koopje' dan zou behelzen, afgezien van een vijftal filmpjes die Saïd als pilot maakte.

Privérelatie

Dan is er het punt van de 'privérelatie' tussen Saadia en Saïd, waarover eind 2016 twee tips binnenkwamen bij het Bureau Integriteit. Elsevier citeert: "Hij (Saïd) is de laatste maanden bijna dag en nacht op het stadhuis met haar. Iedereen praat erover. Ook zeggen mensen dat ze hier zelfs geld voor ontvangt."

In NRC ontkennen de advocaten van Saadia nadrukkelijk een liefdesrelatie. Toch doet de stellige mededeling van de burgemeester vermoeden dat hij zeker is van zijn zaak.

Dat Van der Laan postuum deuken heeft opgelopen in deze kwestie, staat dus als een paal boven water. Of er aan zijn necrologieën met terugwerkende kracht moet worden toegevoegd dat hij ook achterbakse kanten had, hangt grotendeels af van de feiten die de gemeente eind dit jaar kan presenteren aan de Amsterdamse rechtbank.