Wanneer wordt covid ‘gewoon’ een vervelende verkoudheid? Dit zeggen de cijfers

Wanneer wordt covid ‘gewoon’ een vervelende verkoudheid? De vaccinatiecampagne loopt voortreffelijk en de druk op de ziekenhuizen ebt weg. Toch blijven waarschuwingen komen om voorzichtig te blijven. Maar hoelang nog? Wanneer kunnen de laatste coronamaatregelen geschrapt worden?

De ziekenhuizen: maximaal 400 IC-bedden

De ziekenhuizen vormen een cruciale factor in het coronabeleid. De lockdowns en horecasluitingen van het voorbije anderhalf jaar moesten voorkomen dat de ziekenhuizen zo snel zouden volstromen met coronapatiënten dat het zorgsysteem om zou vallen. Dan zouden nog veel meer mensen – ook met andere aandoeningen dan Covid-19 – gestorven zijn. Niet omdat ze niet te redden vielen, maar omdat ze eenvoudigweg de nodige medische hulp niet meer konden krijgen.

In vergelijking met onze buurlanden heeft België een relatief grote capaciteit bedden op intensive care, zo’n 2.000 in totaal. Maar zelfs bij ons zijn de absolute grenzen van het zorgsysteem opgezocht. In de tweede golf bereikten we een piek van bijna 1.500 covidpatiënten die intensieve zorg nodig hadden. Talloze ingrepen en broodnodige opvolgconsultaties moesten worden uitgesteld. Er werden in allerijl extra IC-plaatsen aangelegd, maar door een gebrek aan goed geschoold personeel was de zorg daar minder goed dan dat we eigenlijk mogen verwachten.

De coronamaatregelen kunnen pas op de schop als zo’n scenario zich niet opnieuw kan voordoen. De cijfers van vandaag doen het beste vermoeden. Minder dan 100 covidpatiënten hebben intensieve zorg nodig. In totaal liggen net geen 370 mensen in het ziekenhuis – dat is ver verwijderd van de piek van 7.500 in november vorig jaar.

Dat alles is te danken aan de vaccinatiecampagne, die als een tierelier draait. Hebben we die mondmaskers dan eigenlijk nog nodig? Kunnen evenementen niet gewoon doorgaan zoals in pre-pandemische tijden? Is het echt belangrijk nog steeds tienduizenden PCR-tests per dag uit te voeren?

Toch wel, klinkt het bij epidemioloog Geert Molenberghs (UHasselt/KU Leuven). De modellen en simulaties van zijn onderzoeksgroep tonen dat we nog niet uit de gevarenzone zijn. “We zijn nog steeds in staat om het uit de hand te laten lopen. Als we alle teugels lossen, zullen de ziekenhuisopnames nog steeds erg stijgen. Maar wel minder snel dan bijvoorbeeld in het voorjaar.”

Een nieuwe piek van 1.500 covidpatiënten zou vandaag niet meer mogelijk zijn, stelt Molenberghs. Er zijn zo veel mensen gevaccineerd dat het virus daarvoor niet meer voldoende slachtoffers kan maken. “We kunnen wel nog aan pakweg 500 IC-bedden raken, al zal dat ook niet meer zo heel makkelijk gaan. Zo’n 300 à 400 is zeker wel realistisch, als het uit de hand loopt.”

Moeten we dat berekende risico dan niet durven te nemen? Dat is nog niet zo eenvoudig, rekent intensivist Geert Meyfroidt (UZ Leuven) voor. Van de 2.000 bedden op intensieve zorg zijn er volgens hem in principe altijd 1.500 à 1.600 bezet – ook zonder corona. Tel daar 400 covidpatiënten bij en je zoekt opnieuw de grenzen van het systeem op. Ook Marc Noppen, CEO van het UZ Brussel, zegt dat 400 bedden het maximum is dat we in de toekomst zullen aankunnen. In zo’n scenario moet weliswaar opnieuw zorg uitgesteld worden en moeten patiënten wellicht over ziekenhuizen in de regio worden verspreid.

Viroloog Marc Van Ranst (KU Leuven) ziet nog een bijkomend risico. “Ons gezondheidssysteem is niet op én de griep én corona op hetzelfde moment berekend.” Ook in precovidtijden werden de ziekenhuizen tijdens zware griepjaren al op de proef gesteld. De kans bestaat dat de winter van 2022 opnieuw een stevige influenzagolf baart. “Vorig jaar hebben we door de coronamaatregelen eigenlijk bijna geen griep gehad”, zegt Van Ranst. “Er is dus sowieso één zekerheid: de immuniteit bij de bevolking zal lager liggen dan normaal.”

Anders gezegd: om zeker te zijn dat de zorg niet kapseist, moet de vaccinatiegraad nog gevoelig omhoog. Alleen zo kunnen we de druk laag genoeg houden.

Vaccinaties: 90 procent van de volwassenen inenten

Hoe staat de vaccinatiecampagne ervoor? In internationaal opzicht doet ons land het in ieder geval uitmuntend. België zit in een kopgroep van landen die niet alleen tot voldoende goede vaccins toegang hebben, maar ook een bevolking hebben die zich erg bereidwillig toont voor vaccinatie.

Drie kwart van de volwassen Belgen is op dit moment volledig gevaccineerd, 83 procent van de volwassenen heeft minstens één prik gehad. Bij de kwetsbaarste leeftijdsgroep, de 65-plussers, is meer dan 90 procent volledig gevaccineerd. De komende weken sluipt de vaccinatiegraad nog verder omhoog. Te verwachten valt dat de meesten die zich één keer liet prikken, ook wel voor de tweede prik zullen terugkomen.

Maar hoe hoog moet de vaccinatiegraad eigenlijk liggen voor we de laatste coronamaatregelen kunnen schrappen?

Experts zijn erg terughoudend om daar een exact antwoord op te geven, maar duidelijk is dat 70 procent lang niet voldoende zal zijn. Dat percentage werd in een eerdere fase van de pandemie weleens genoemd, maar was gebaseerd op het originele coronavirus uit Wuhan. Heel wat broertjes en zusjes die vandaag de wereld rond gaan, zijn veel ziekmakender en besmettelijker dan de Wuhan-versie.

Een uiteindelijke vaccinatiegraad van 85 procent onder de volwassen bevolking zou een erg mooi resultaat zijn. Maar daar ligt wellicht net het minimum. “Als we naar vrijheid-blijheid teruggaan, is 70 à 80 procent te laag. 85 tot 90 procent moeten we toch halen”, zegt Molenberghs. “Ik denk dat we aan 90 procent moeten raken om het virus onder controle te houden”, zegt Noppen. Viroloog Johan Neyts (KU Leuven) waagt zich niet aan een cijfer, maar weet dat de invloedrijke Amerikaanse immunoloog Anthony Fauci ook 90 procent naar voren schuift “om gerust te zijn”.

De oefening wordt door onvermijdelijke regionale verschillen nog lastiger. Vlaanderen is op weg om een torenhoge vaccinatiegraad op te tekenen, Wallonië zit daar wat onder en vooral Brussel hinkt achterop. In de hoofdstad is nog maar 62 procent van de volwassenen minstens deels ingeënt, tegenover 90 procent in Vlaanderen. Zelfs bij de 85-plussers raakt Brussel niet verder dan 82 procent.

Een kloof die wellicht niet meer gedicht zal worden, en dat is een probleem. Als pakweg 25 à 30 procent van de Brusselse volwassenen niet gevaccineerd is, blijft het risico groot dat vroeg of laat de ziekenhuizen in de hoofdstad naar adem moeten happen en hulp van ziekenhuizen in Vlaanderen of Wallonië nodig hebben. De marges zijn niet groot. In het UZ Brussel liggen nu voortdurend vijftien à twintig patiënten op IC. “Meer dan dat wordt moeilijk”, zegt Noppen.

Naast de volwassenen is er ook de vraag of min-18-jarigen ingeënt moeten worden. Volgens Neyts bestaan daar goede argumenten voor: bij jongeren beschermt het Pfizer/BioNTech-vaccin zowat 100 procent tegen ziekte. Ook Van Ranst is ervoor gewonnen adolescenten te vaccineren. “Dat is wel aan te raden om de verspreiding van het virus verder in te dammen.”

Daar hoort wel deze bemerking bij: de verspreiding van het virus indammen is niet het eerste doel van onze vaccinatiecampagne. Bovendien stellen zich heel wat ethische dilemma’s. Is het bijvoorbeeld verdedigbaar dat wij jongeren – die door de band genomen niet zwaar ziek worden van Covid-19 – inenten terwijl in grote delen van de wereld zelfs risicogroepen geen enkel vooruitzicht op een vaccin hebben?

Besmettingen: groepsimmuniteit onhaalbaar

De voorbije week werden dagelijks gemiddeld 1.600 besmettingen ontdekt. Enkele maanden geleden zou zo’n cijfer nog tot grote voorzichtigheid aangemaand hebben, maar de vaccins hebben de spelregels helemaal veranderd. Een besmetting leidt steeds minder vaak tot zware ziekte of hospitalisatie. Het virus waart nog wel stevig rond, maar de impact ervan wordt steeds kleiner.

Toch zijn besmettingen allesbehalve irrelevant, zelfs wanneer we erin zouden slagen 90 procent van de volwassenen in te enten. Want vaccinatie is iets anders dan bescherming. Een klein maar niet onbelangrijk deel van de gevaccineerden bouwt na een inenting niet de verhoopte verdediging tegen SARS-CoV-2 op. Hoogbejaarden bijvoorbeeld, mensen met auto-immuunziekten, of kankerpatiënten. Voor deze groepen zal een derde vaccinprik in de loop van de herfst nodig zijn, is viroloog Johan Neyts stellig.

Ook daarna zullen er mensen zijn bij wie vaccinatie om een of andere reden niet goed genoeg beschermt. Vaccins zijn sowieso niet perfect: ook wie ingeënt is, kan nog besmet raken, ziek worden en in het ziekenhuis belanden. De kans daarop is weliswaar erg klein met de hoogwaardige vaccins die in ons land beschikbaar zijn.

Op groepsimmuniteit – waarbij het virus nagenoeg verdwijnt omdat het zich niet door de populatie kan verspreiden – hoeven we alvast niet te rekenen, met dank aan de deltavariant. Delta is nog een heel stuk besmettelijker dan alfa (de ‘Britse’ variant), die op zijn beurt al de helft besmettelijker was dan het originele virus uit Wuhan.

Delta verspreidt zich zo makkelijk dat groepsimmuniteit ijdele hoop is geworden, zegt biostatisticus Tom Wenseleers (KU Leuven). Hij rekent voor. “Volgens de Amerikaanse Centers for Disease Control and Prevention (CDC) heeft delta een reproductiecijfer van 6 à 7. Dan moet je 85 procent van de bevolking immuun maken om groepsimmuniteit te bekomen. Maar de vaccins beschermen niet voor 100 procent tegen besmetting, veeleer voor 85 procent. Dan moet je 99,5 procent van de bevolking inenten, wat haast onhaalbaar is. En als de vaccins een klein beetje minder effectief zijn, is groepsimmuniteit al helemaal onmogelijk.”

Om iedereen zo goed mogelijk te beschermen kunnen we de viruscirculatie maar best nog even erg laag houden. Zware maatregelen als lockdowns of de contactbubbels zullen niet meer nodig zijn, maar veel experts en beleidsmakers houden er rekening mee dat het mondmasker in het najaar niet zomaar verdwijnt.

“Ik begrijp de discussie over dat mondmasker niet zo goed”, zegt Molenberghs. “Mondmaskers zijn low cost, high benefit: ze zijn niet bijzonder ingrijpend, maar wel effectief.” Volgens Van Ranst zal het nog wel even nuttig blijven om mondmaskers te dragen op drukke en slecht geventileerde plaatsen, zoals de ondergrondse perrons van Brussel-Centraal.

Binnen de Vlaamse regering wordt aangenomen dat het mondmasker in de loop van september of eventueel oktober af mag. De politiek is erg terughoudend om een mondmasker te blijven verplichten op plaatsen waar dat nuttig zou kunnen zijn, zeker nadat iedereen de kans heeft gehad om zich te laten vaccineren. Als aanbeveling kan het wel. En mogelijk is zelfs de kiem gelegd voor een maatschappelijke usance waarbij iemand een mondmasker aantrekt als hij of zij verkouden is. In veel Aziatische landen was dat al voor Covid-19 de normaalste zaak ter wereld.

De varianten: covid wordt endemisch

“Zijn we aan de finale beland? We hebben dat al een paar keer gedacht, hè, en dan duikt er elke keer een nieuwe variant op.” Marc Van Ranst deelt de frustratie van de rest van het land. Telkens als we het virus in een houdgreep hebben, worden we verrast door een mutatie die toch nog net iets taaier blijkt. De Britse, Braziliaanse, Zuid-Afrikaanse, van alfa tot delta en ooit misschien helemaal tot aan omega.

Die varianten strooiden in het verleden al flink roet in het eten. Begin dit jaar bleek uit analyses dat de Britse variant zo besmettelijk was dat de toenmalige maatregelen onvoldoende zouden blijken om de epidemie onder controle te houden. Intussen is die Britse variant alweer van het podium geduwd door een broertje dat nog makkelijker van mens op mens overgaat: delta. Delta is zo virulent dat één prik van Pfizer/BioNTech of Moderna eigenlijk slechts ondermaatse bescherming biedt. Wie veilig wil zijn, heeft absoluut de tweede prik nodig.

Waar eindigt dit? Bij een supervariant die niet te verslaan is?

Niet noodzakelijk. Voor elke variant die zo zorgwekkend is dat hij een Griekse letter toebedeeld krijgt, is er een veelvoud aan mutaties die geen alarmen doet afgaan. Niet elke nieuwe versie van het virus is een stap dichter bij de apocalyps.

Geen enkele expert lijkt er nog aan te twijfelen: eens de pandemie bedwongen is, wordt SARS-CoV-2 nog heel lang endemisch. Dat betekent dat het virus jarenlang in de bevolking blijft circuleren, maar niet de ravage van het voorbije anderhalf jaar aanricht. De meeste mensen zullen antilichamen hebben en zo voor ernstige ziekte behoed zijn.

“Op een zeker moment zal ook dit virus attenueren. Dat wil zeggen: het zal afzwakken en een verkoudheidsvirus worden, weliswaar mogelijk een nogal vervelend verkoudheidsvirus, net zoals gebeurd is met een aantal andere coronavirussen”, zegt Van Ranst.

Maar tot die tijd kunnen er nog wel wat vervelende varianten opduiken. Hoe heviger het virus circuleert en zich vermenigvuldigt, hoe groter de kans dat bij een nieuwe besmetting zo’n variant ontstaat. Ook dat is een reden om de besmettingen toch maar op een laag pitje te houden en te zorgen dat de rest van de wereld toegang krijgt tot vaccins. En: “Zolang de planeet niet gevaccineerd is, zullen we voor internationaal reizen met restricties moeten leven”, zo schat Noppen in.

De andere maatregelen, zoals de beperkingen op evenementen, sneuvelen wellicht in de weken na de zomervakantie. Er komt een punt, zo zegt een hoge politieke bron, dat we met een aanvaardbaar risico moeten leren leven. Alleen is er geen enkele politicus zo dom om dat risico zelf expliciet te gaan definiëren: niemand wint stemmen door te beslissen hoeveel mensen er aan een virus mogen doodgaan.

Viroloog Johan Neyts hoopt dat er na de pandemie eindelijk werk gemaakt kan worden van “een nagel waar ik al zo lang op klop”: geneesmiddelen en vaccins die niet op één virus gericht zijn, maar op een hele familie – bijvoorbeeld de familie van de coronavirussen. Op die manier kunnen we ons wapenen tegen nieuwe varianten van dit coronavirus, maar ook tegen nieuwe virussen die op de mens overspringen. Want ook dat lijkt een certitude: ooit is er weer een virus dat ons bij het nekvel grijpt. Dan kunnen we maar beter de juiste lessen getrokken hebben uit deze pandemie.