Het leger van Myanmar grijpt hard in bij de protesten tegen de coup. Dat is al zo sinds de jaren veertig van de vorige eeuw. ‘Het leger wil overal een vetorecht op hebben om het land te beschermen tegen wat zij chaos noemen.’
De Myanmarese topgeneraal Min Aung Hlaing staat er niet om bekend dat hij zijn tijd graag doorbrengt met buitenlandse journalisten. Buitenlandse media zijn, in de ogen van het Myanmarese leger, immers vijanden van de staat die nauw samenwerken met kritische politici en luidruchtige activisten. Toch maakte de generaal in 2015 een uitzondering voor de BBC.
Tijdens het interview met de Britse omroep wordt Min Aung Hlaing onder meer gevraagd naar zijn politieke ambities. Wellicht wil hij president worden, nu zijn pensioen bij het leger in zicht komt? “Als het nodig is, moeten we bereid zijn het land op elke manier te dienen. Dat is onderdeel van onze nationale politiek”, antwoordt hij.
Vijfenhalf jaar later schrikt Myanmar wakker onder een nieuw militair bestuur. Min Aung Hlaing heeft besloten zijn land op een andere manier te dienen. Niet meer als opperbevelhebber van het leger, maar als coup- en juntaleider. Hij zet de gekozen regering aan de kant en laat meer dan driehonderd mensen arresteren, onder wie regeringsleidster Aung San Suu Kyi en president Win Myint. Onder luid protest van het volk zet Myanmar een grote stap terug in de tijd, en laat Min Aung Hlaing zien dat het leger nog lang niet is uitgespeeld.
Een populaire generaal
Die militaire inmenging gaat terug naar de jaren veertig van de vorige eeuw. Destijds stichtte generaal Aung San, de vader van Aung San Suu Kyi, het Birmaanse Onafhankelijkheidsleger. Aung San wordt in Myanmar nog altijd als een held gezien omdat hij, onder meer door een persoonlijke ontmoeting met de Britse premier Clement Attlee, het toenmalige Birma naar onafhankelijkheid leidde van de Britse kolonisators. De generaal hoopte het land om te vormen tot een federale natie waar verschillende etnische groepen vreedzaam naast elkaar kunnen leven. Die droom spatte uit elkaar toen hij door een politieke rivaal werd vermoord.
De moordaanslag zette een keten van gebeurtenissen in gang. Gewapende rebellengroepen begonnen zich te roeren en tegen het einde van de jaren veertig raakte Myanmar verstrikt in een burgeroorlog. Hoe heviger de strijd, hoe meer het leger zichzelf begon te zien als het enige instituut dat in staat is de eenheid in het etnisch zeer gevarieerde land te bewaren.
Veel Myanmarezen hadden daar destijds vrede mee, vertelt David Steinberg, Myanmar-expert aan de Georgetown Universiteit in Washington. “Vanwege Aung San stond het leger in hoog aanzien. De militairen speelden een doorslaggevende rol in het bij elkaar houden van het land.”
Maar de macht van het leger, dat in Myanmar vaak de Tatmadaw wordt genoemd, groeide. En daarmee ook de behoefte aan controle. “Ze willen controle over de nationale eenheid en over de nationale soevereiniteit, over nationale zaken en over etnische zaken. Ze willen overal een vetorecht op hebben om het land te beschermen voor wat zij chaos noemen”, aldus Steinberg.
De lust naar macht en controle leidde in de vroege jaren zestig tot grote spanningen tussen de gekozen regering en de Tatmadaw. In 1962 besloot opperbevelhebber Ne Win dat het tijd was voor actie. Met een militaire staatsgreep zette hij de regering aan de kant. Het was het begin van een militaire dictatuur die bijna vijf decennia zou duren.
Grootheidswaanzin
Met een bruut autoritair bewind bracht Ne Win het land naar de rand van de afgrond. Politieke en individuele vrijheden werden aan banden gelegd, het onderwijs stortte in en corruptie raakte wijdverspreid. En terwijl de dictator zijn eigen zakken vulde, veranderde Myanmar van een van de rijkste landen in de regio in een van de armste.
De onderdrukking hield jaren aan en leidde in 1988 tot een massaal oproer. Het was in die tijd dat Aung San Suu Kyi terugkeerde naar haar geboorteland. De charismatische maar toen nog redelijk onbekende dochter van Aung San raakte betrokken bij een studentenprotest tegen de junta en riep op tot democratie. “Het is de enige ideologie die verenigbaar is met vrijheid, een ideologie die vrede versterkt”, zei ze in een toespraak bij de Shwedagon-pagode in Yangon.
De protestbeweging zette de militaire leiders zo zwaar onder druk dat ze verkiezingen uitriepen. De partij van Suu Kyi, de Nationale Liga voor Democratie (NLD), won de stembusgang met overmacht. De generaals echter negeerden de uitslag, plaatsten Suu Kyi onder huisarrest en gaven haar partijgenoten lange celstraffen.
Aan de top van de juntaboom kwamen wel nieuwe gezichten. Ne Win werd opgevolgd door Saw Maung, een aan grootheidswaanzin lijdende generaal die zichzelf zag als een reïncarnatie van een Birmaanse koning uit de elfde eeuw. Hij werd vier jaar later vervangen door de tot 2011 regerende Than Shwe.
In 2007 werd duidelijk hoe diep Myanmar was gevallen. Terwijl veel inwoners van het land in bittere armoede leefden, voerde de junta een forse verhoging van de brandstofprijzen door. De maat was vol voor de Myanmarezen. Bussen reden niet meer, arbeiders eisten een loonsverhoging, monniken keerden hun aalmoeskommen om en gingen de straat op om demonstraties te leiden.Deze saffraanrevolutie groeide uit tot Myanmars grootste protest in jaren. De junta reageerde zoals ze ook op vorige demonstraties had gereageerd: met bruut geweld. Zeker 31 mensen werden gedood. Duizenden anderen werden gearresteerd.
Phyoe Phyoe Aung studeerde ingenieurswetenschappen toen ze meedeed aan de protesten. Ze kreeg acht jaar gevangenisstraf voor haar betrokkenheid en bracht iedere dag urenlang door in een isoleercel van twee bij twee meter, vertelde de activiste enkele jaren geleden. “Ik vond het vreselijk. Er was geen toilet, alleen een emmer. Het eten was verschrikkelijk. Soms vond ik wormen in de soep.”
Democratisch experiment
Toen Phyoe Phyoe in 2011 amnestie kreeg, was Myanmar druk bezig met democratische hervormingen. De junta had een nieuwe grondwet opgesteld waarin ruimte was voor verkiezingen, zij het met de voorwaarde dat het leger altijd een kwart van de parlementszetels bezet en volledige controle houdt over de ministeries van Defensie, Grenszaken en Binnenlandse Zaken. De militairen bouwden bovendien een grondwetclausule in die het hun toestaat de macht over te nemen als de stabiliteit van het land in gevaar is. Er kwam een burgerregering van ex-generaals geleid door president Thein Sein. Oude vrijheden werden deels hersteld en oppositieleidster Aung San Suu Kyi kwam vrij. Zij zou een paar jaar later de verkiezingen met overmacht winnen.
Er kwamen onderhandelingen met rebellengroepen die in de grensgebieden al jaren strijden voor autonomie. “Daarbij waren de ex-generaals veel flexibeler dan de nog dienende militairen”, vertelt Min Zaw Oo, directeur van de denktank Myanmar Institute for Peace and Security. “De burgerregering en het leger hadden niet altijd dezelfde doelen, maar ze spraken open met elkaar.”
Verbitterde relatie
Mogelijk is het daar misgegaan tussen Suu Kyi en coupleider Min Aung Hlaing, zegt Zaw Oo. In het eerste jaar na haar verkiezingsoverwinning in 2015 waren de relaties tussen Suu Kyi en de opperbevelhebber naar verluidt nog goed. Maar de topgeneraal werd steeds meer op een zijspoor gezet. “Onder de Thein Sein-regering waren er verschillende comités waarin de opperbevelhebber zitting had, maar onder Suu Kyi waren die er niet meer. Er was niet langer een beleidsplatform met de opperbevelhebber. Dat heeft de relaties verbitterd.”
De Tatmadaw toonde haar macht eens te meer toen in 2017 de Rohingya-crisis escaleerde. De islamitische minderheidsgroep werd al decennialang gediscrimineerd toen het leger een nietsontziende vergeldingsactie begon nadat Rohingya-rebellen politieposten hadden aangevallen. Duizenden mensen werden verkracht, vermoord en vernederd. Dorpen werden platgebrand. Ruim 700.000 Rohingya vluchtten in doodsangst naar buurland Bangladesh.
“Het leger heeft de geboortegrond van mijn familie weggevaagd”, zegt de in ballingschap levende Rohingya-activist Tun Khin. “Min Aung Hlaing was de hoofdarchitect van de vergeldingsactie. De Rohingya zijn doodsbang voor zijn terugkeer.”
De opperbevelhebber werd beschuldigd van genocide en oorlogsmisdaden. Verschillende landen legden hem en andere topmilitairen persoonlijke sancties op. Het veranderde niets. Myanmarese generaals staan erom bekend niet snel te buigen voor druk van buitenaf. De vele sancties die zij over de afgelopen decennia kregen opgelegd, hebben weinig tot niets veranderd. “Sancties gaan geen regimeverandering brengen”, zegt David Steinberg. “Denken we nu echt dat Myanmar de Rohingya gaat erkennen als staatsburgers vanwege sancties?” Ook Steinberg vraagt zich af waarom de coup heeft plaatsgevonden. De militairen hadden immers al grote politieke macht. En ook qua welvaart hebben zij niets te klagen. De generaals hebben aandelen in enkele van Myanmars grootste bedrijven. Ze vullen hun zakken met verdiensten uit alle lagen van de economie.
Invloed van sociale media
“De slechte relatie tussen Min Aung Hlaing en Suu Kyi heeft eraan bijgedragen”, denkt Steinberg. Maar het vrije internet en sociale media spelen mogelijk ook een rol. “In de jaren negentig rekende de junta nog af met cabaretiers die de draak staken met het leger. Maar het internet krijgen ze niet onder controle. Dat moet hen pijn doen en het gevoel geven dat er werk aan de winkel is.”
Niet overal kwam de coup als een grote verrassing. In deelstaten als Kachin, Shan en Wa was de schok veel kleiner dan in een grote stad als Yangon toen bekend werd dat de militairen opnieuw alle macht hebben. Daar strijden gewapende minderheidsgroepen, ondanks allerlei vredesonderhandelingen, al jaren tegen de Tatmadaw.
“Democratie was voor etnische minderheden niet zichtbaar op straat, zoals in Yangon”, zegt David Brenner, een aan de Universiteit van Sussex verbonden docent die onderzoek doet naar Myanmars etnische conflicten. “De coup schokt hen daarom minder. Zij zijn meer dan wie dan ook in Myanmar sceptisch gebleven over hervormingen en het vredesproces.”
Min Aung Hlaing heeft nieuwe verkiezingen beloofd, en zegt dat de macht dan wordt overgedragen aan de winnaar. Tienduizenden Myanmarezen wensen er niet op te wachten. “Laat onze leiders vrij!” en “Bevrijd Myanmar van het leger!” viel afgelopen week op tal van spandoeken te lezen.
Die protesten zijn gewaagd, maar misschien kunnen zij het tij keren. “Dit is geen 1988”, zegt Steinberg. “Raken de militairen nu verdeeld, dan is het voorbij.”
Driekwart eeuw van strijd en opstand
- 19 juli 1947: Aung San vermoord
- Januari 1948: Birma onafhankelijk van Britse kolonisator
- 1949: burgeroorlog breekt uit
- 1962: Ne Win grijpt de macht met coup
- 1988: Aung San Suu Kyi keert terug, massaprotesten
- 18 september 1988: Saw Maung grijpt de macht
- 27 mei 1989: Birma heet voortaan Myanmar
- 1990: NLD wint verkiezingen, junta negeert de uitslag
- 23 april 1992: Than Shwe krijgt de macht
- 2007: grote ‘saffraanrevolutie’-protesten, tientallen doden
- 2008: nieuwe grondwet
- 13 november 2010: Aung San Suu Kyi vrij
- Maart 2011: nieuwe burgerregering onder Thein Sein
- Maart 2015: staakt-het-vuren met verschillende rebellengroepen
- November 2015: NLD wint verkiezingen met overmacht
- Augustus 2017: Rohingya-crisis escaleert
- November 2020: NLD wint verkiezingen opnieuw met overmacht
- Februari 2021: Min Aung Hlaing grijpt de macht met coup
