Waarom de EU genoeg heeft van ‘de laatste dictator van Europa’

Hoewel de Unie er vaak van beticht wordt haar tanden niet te tonen, reageerde ze bijzonder snel op de arrestatie van een Wit-Russische dissident op een Europese vlucht. ‘Iedereen was echt helemaal klaar met Wit-Rusland’, aldus de Nederlandse minister-president Mark Rutte.

Wat is er gebeurd?

Tijdens een vlucht van het Griekse Athene naar Vilnius in Litouwen moest een Ryanair-toestel een noodlanding maken in Minsk, de hoofdstad van Wit-Rusland. “Een bommelding”, zo argumenteren de autoriteiten. Onder begeleiding van een gevechtsvliegtuig landde het Ryanair-toestel op Wit-Russische bodem.

Eenmaal geland stonden ordediensten klaar om journalist Roman Pratasevitsj en zijn vriendin Sofia Sapega in de boeien te slaan. De man laat zich via zijn mediakanaal Nexta erg kritisch uit over het regime van president Loekasjenko. Dat het vliegtuig een noodlanding moest maken in Minsk terwijl het al dichter bij eindbestemming Vilnius was, doet de wenkbrauwen fronsen. Westerse leiders hechten weinig geloof aan de uitleg over een bommelding.

Hoe gaat het nu met Pratasevitsj?

Bij zijn arrestatie zei hij voor zijn leven te vrezen. Volgens zijn omgeving ligt hij inmiddels al in kritieke toestand in een ziekenhuis, na een ‘hartprobleem’. De Wit-Russische staatsmedia verspreidden een video van Pratasevitsj met een waarschijnlijk gedwongen bekentenis.

Het lot van de jonge journalist en oppositieleider is ongewis. In het beste geval wacht hem jarenlange gevangenschap in een strafkamp. De recente dood in verdachte omstandigheden van een ander oppositielid wijst erop dat het ook nog slechter kan aflopen.

Wat doet de EU?

Europese leiders reageerden opvallend eensgezind op de arrestatie. Naast het doen van een oproep tot onmiddellijke vrijlating, kwamen de Europese staats- en regeringsleiders snel tot een akkoord. Europese toestellen wordt gevraagd het Wit-Russische luchtruim te mijden; ook de lidstaten waar vliegtuigen van de Wit-Russische luchtvaartmaatschappij Belavia mogen landen, vallen als dominostenen; en zo’n 3 miljard euro Europese steun richting Minsk staat on hold.

De lidstaten beloven bovenop dat eerste pakket nog extra maatregelen. Die moeten het regime economisch treffen. Concreet nemen ze daarmee grote staatsbedrijven in de entourage van de president in het vizier. Op de lijst van Wit-Russen die de EU niet meer binnen mogen, zal binnenkort een nieuwe lading namen prijken.

Waren er niet al sancties tegen Wit-Rusland?

Sinds 2004 gelden Europese sancties tegen Wit-Rusland. Dat zijn al bij al milde straffen zoals een inreisverbod voor toplui, bevroren bankrekeningen van topfiguren of een wapenembargo. De eerste straffen waren het gevolg van verdachte verdwijningen van een journalist, een zakenman en twee leden van de oppositie.

Bij de verkiezingen van augustus 2020 steeg de druk voor nieuwe sancties. Loekasjenko claimde toen een verkiezingsoverwinning. Volgens zijn telbureaus haalde hij 80 procent van de stemmen, maar internationale waarnemers zetten daar vraagtekens bij. De Europese Unie erkent de verkiezingsuitslag niet. Ook de oppositie erkent die niet en kwam op straat. De protesten tegen Loekasjenko zijn sindsdien nooit echt gaan liggen, maar bleven zonder resultaat. Loekasjenko zwoer heimelijk de eed als president en gaat nu de dissidenten achterna. Zelfs op Europese vluchten.

Waarom wilde niemand zich gaan bemoeien in Wit-Rusland?

Uit zowel Russische als Europese hoek kwamen slechts beperkte reacties op de protesten. Beide zagen het als een binnenlandse kwestie en wilden er zich niet aan verbranden. Omgekeerd visten Wit-Russen wel naar buitenlandse steun.

Loekasjenko klopte op de poorten van het Kremlin. Daar vroeg hij een lening bij ‘grote broer’ Rusland. Die kreeg hij. Op een ontmoeting tussen de twee om het akkoord af te kloppen prees Loekasjenko het Russische staatshoofd voortdurend de hemel in. Door zich niet te moeien in de Wit-Russische protesten hoopt Poetin vooral op kalmte in eigen land. Met Navalny-gezinden heeft hij al de handen vol. Bovendien is een bufferstaat tussen Rusland en Polen voor hem een geruststelling.

Wit-Russisch oppositieleidster Svetlana Tichanovskaja klopte in Brussel aan voor Europese steun. Ook de EU kijkt verdeeld naar Wit-Rusland. Enerzijds legt de Unie sancties op, anderzijds ijvert ze via haar oostelijk partnerschap voor intensievere relaties.

Daarenboven maken de Europese structuren vlotte en verregaande sancties niet gemakkelijk. Omdat unanimiteit onder landen vereist is, kan elk land een buitenlands dossier blokkeren. Lidstaten hebben verschillende visies op hun relatie met Wit-Rusland – en zo onrechtstreeks met Rusland.

Bij tegenstanders van verregaande sancties vind je usual suspect Hongarije. Premier Orbán ging in juni 2020 nog op bezoek bij Loekasjenko. De twee wisten elkaar enorm te appreciëren. Orbán vertelde er dat hij de sancties liever op de schop ziet gaan. “Anders kunnen we nooit een partnerschap opbouwen”, klonk het. Loekasjenko noemde Hongarije op zijn beurt “onze dichtste partner in de EU”.

Toch is Hongarije niet de enige dwarsligger. Cyprus verhinderde in september 2020 even nieuwe sancties. De Cyprioten gijzelden het dossier om ook sancties af te dwingen tegen Turkije, waarmee het land toen in de clinch lag.

Waarom zijn de nieuwe sancties dan wel snel beklonken en verregaander?

Voor de arrestatie van Pratasevitsj en zijn vriendin is het argument dat het een binnenlandse kwestie is voor Europa moeilijk vol te houden. Het vliegtuig van een Ierse maatschappij vloog tussen twee EU-hoofdsteden, maar moest een noodlanding maken, net wanneer het in het Wit-Russische luchtruim zat. Hiermee toont Loekasjenko dat hij zijn oppositie, waar die ook zit, uit de weg ruimt.

De grenzen leken overschreden. “Iedereen was echt helemaal klaar met Wit-Rusland”, zegt Nederlands minister-president Mark Rutte. ‘Dichtste partner in de EU’ Viktor Orbán meed de kwestie. Hij trok naar de Europese topvergadering om te praten over de pandemie en migratie. Over Wit-Rusland hield hij de lippen stijf op elkaar. Eenmaal binnen in het Europagebouw keurde hij de sancties mee goed.

De EU kreeg internationaal onmiddellijk bijval. Het Verenigd Koninkrijk belooft zijn eigen sancties ook aan te scherpen. Amerikaans president Biden gaf zijn team de opdracht om nieuwe sancties ‘te bekijken’.

Waarom is Loekasjenko zo hardleers?

Loekasjenko is sinds 1994 aan de macht in Wit-Rusland. Via een reeks dubieuze referenda en verkiezingen wist de man zijn positie niet alleen te behouden, maar ook te versterken. Voor tegenstanders is hij ongemeen hard. Zijn regime is bedreven in het monddood maken of zelfs uit de weg ruimen van opposanten. Na al die jaren is het staatsapparaat helemaal naar zijn hand gezet. Enkel vertrouwelingen van Loekasjenko bekleden machtsposities.

Het land schippert qua buitenlands beleid al jaren tussen de EU en Rusland. Het profileert zich als eigenzinnige ‘pariastaat’. President Loekasjenko is daar zelf bijzonder trots op: “We hebben voor het eerst in onze geschiedenis een soeverein, onafhankelijk land opgebouwd.” Door die unieke positie heeft het land nog enkele merkwaardige kenmerken zoals de doodstraf of een barslechte score op het gebied van persvrijheid.

Hoe moet het nu verder tussen Wit-Rusland en de Europese Unie?

Van tegensancties aan Wit-Russische zijde is nog niets bekend. Bovendien heerst er de vrees dat te hevige sancties het land definitief in de armen van Moskou gaat duwen. Ditmaal werd het voor Europese leiders te moeilijk om Loekasjenko’s manoeuvre onbeantwoord te laten. Rusland daarentegen vond de beslissing van de EU te haastig genomen. Voorts ontkent het elke betrokkenheid bij het Ryanair-incident, maar steunt het de actie wel.