Waanzinnige prijsstijgingen voor energie: plots krijgen afgeserveerde ideeën een tweede kans in Europa

De verontwaardiging over de hoge stroom- en gasprijzen was groot woensdag in het Europees Parlement. Er mag geen sprake zijn van een keuze tussen ‘warm eten of een warm huis’, zeiden de sociaaldemocraten. De christendemocraten hintten op manipulatie van de gasprijs door de Russen (‘moet worden onderzocht’) en verdachte prijsstijging van de CO2-uitstootrechten (‘onderste steen boven’). De Groenen zien de prijsmiserie als het zoveelste bewijs dat Europa zo snel mogelijk af moet van fossiele brandstof.

Europees commissaris Kadri Simson (Energie) liet zich evenmin onbetuigd. ‘Maatregelen zijn nodig, geen twijfel daarover. Deze prijsschok kan niet worden onderschat.’ Haar analyse over de oorzaken van de schok, maakte direct duidelijk dat het opvangen ervan niet makkelijk is.

De perfecte storm

Het wereldwijde economisch herstel jaagt de vraag naar gas en dus de prijs omhoog, net als de lange winter en de miserabele zomer in Europa. Werkzaamheden aan pijplijnen in Noorwegen verminderen alternatieve aanvoer en Rusland heeft volgens Simson niet minder geleverd maar ook niet meer. ‘De perfecte storm’, aldus een commissieambtenaar.

Op korte termijn zijn het de lidstaten zelf die hun burgers en bedrijven kunnen helpen. Een twintigtal heeft dat ook al gedaan door de energieprijzen te bevriezen, de btw erop te verlagen of compensatie te regelen via belastingen en energievouchers. Simson benadrukte dat de EU-regels dit toestaan, inclusief tijdelijke staatssteun voor bedrijven.

De EU komt in beeld bij de structurele, middellangetermijnoplossingen. De Europese Commissie presenteert volgende week een pakket voorstellen, waaronder de gezamenlijke inkoop van gas door de EU. Als dat met coronavaccins mogelijk was, waarom dan niet met energie? Frankrijk, Spanje, Tsjechië, Griekenland en Roemenië vroegen er deze week om. De vorige Commissie-Juncker lanceerde dit plan in 2015, maar toen was het onbespreekbaar voor de lidstaten, vanwege de ‘soevereiniteit’.

Reserves

Als 27 landen samen gas inkopen, kunnen ze (volgens experts) iets lagere prijzen bedingen en meer zekerheid krijgen bij de leveranties. Bovendien maakt zo’n bulkinkoop het makkelijker om de gasreserves in de EU-landen te verhogen. Mogelijk moet zo’n noodvoorraad verplicht worden, net als bij olie het geval is. Momenteel is zo’n 75 procent van de gasreserves gevuld tegen 90 procent normaliter in deze periode. Overigens komt Europa volgens experts met deze reserves onbezorgd een gewone winter door.

Een ander idee is om de prijsstelling voor energie in Europa te veranderen. Nu wordt die prijs – net als in de rest van de wereld – in hoge mate bepaald door de energiesoort (lees: gas) die wordt ingezet als andere energiebronnen (wind, zon, water, nucleair) even tekortschieten. Let wel: dit mechanisme is na eindeloos onderhandelen in 2019 vastgelegd en functioneert goed: blackouts komen nauwelijks voor, afgelopen jaren daalden de energieprijzen. Simson was woensdag dan ook terughoudend: misschien ‘een studie’.

Verder kan de EU de minimum btw-tarieven en accijnzen verlagen. Tot slot en zeker niet het minst: de lidstaten kunnen de overgang naar duurzame energie in een hogere versnelling gooien. Dat vermindert de afhankelijkheid van vervuilende en dure energiebronnen als olie, gas en kolen alsook van onaangename landen die er veel van hebben.

Verdeeldheid

Aan ideeën geen gebrek, wel vooralsnog aan eensgezindheid over de keuze daarin. Afgelopen weken toonde zich een tegenstelling tussen de noordelijke EU-landen, die vooral de tijdelijkheid van de hoge prijzen benadrukten en de zuidelijke/oostelijke landen, die de noodzaak van compensatie benadrukten, ook via EU-subsidies. Daarachter gaat een tweede schisma schuil, dat tussen de herstelkracht van de markt (noorden) versus de noodzaak van overheidsingrijpen (zuiden).

Verdeeldheid is er ook over de vraag of compensatie voor de hoge gasprijs überhaupt op zijn plek is als die prijsprikkel nodig is om de overgang naar duurzame energie te maken. De Green Deal en de uitwerking ervan (twaalf wetsvoorstellen) liggen dan weer onder vuur bij vooral de oostelijke lidstaten. Die eisen veel meer Europese miljarden om hun samenlevingen te vergroenen, het voorziene sociale klimaatfonds (20 miljard euro per jaar) moet omhoog.

Over twee weken bespreken de EU-leiders het pakket van de commissie. Dan zal blijken of de angst dat de hoge energieprijs het economisch herstel knevelt en gele hesjes de straat op jaagt tot eensgezindheid en daadkracht aanzet. En zelfs dan: de ervaring in de EU leert dat zodra de crisis wegebt - de gasprijs daalt naar verwachting vanaf april - ook de animo voor ingrijpende veranderingen verdwijnt.

Nadat de eurocrisis was bedwongen, verdampte het enthousiasme om banken te versterken en spaarders te beschermen. Bij natuurrampen is dat niet anders. Toen in 2010 een IJslandse vulkaan het Europese vliegverkeer wekenlang lamlegde, eisten alle EU-landen één Europees geregeld luchtruim. Er wordt nog steeds over gesproken.