VS kunnen steun verlenen aan demonstranten in Iran, maar grote veranderingen moeten in het land zelf worden bevochten

De Amerikaanse president Joe Biden zegt achter de demonstranten in Iran te staan. Toch willen de VS Iran niet te veel van zich verwijderen, omdat er veel op het spel staat: een mogelijk nieuw atoomakkoord. Wat kunnen de VS dan wel doen?

Joe Biden wond er geen doekjes om. “Blijf vechten”, zei de Amerikaanse president eerder deze maand tegen de demonstranten in Iran, na een persconferentie in Californië. “Wij staan achter jullie.” Sinds de dood van de 22-jarige Mahsa Amini in september steken Iraanse vrouwen hun hoofddoeken in brand en eisen ze het vertrek van hun islamitische bewind. De VS zegt hen te steunen. Maar de dagen waarop politici in Washington met vuisten in de lucht ‘regime change!’ riepen en even later met tanks en troepen een Midden-Oosters land binnenvielen, zoals in Irak in 2003, zijn al een tijdje voorbij. Wat doen de Amerikanen wel?

Terwijl Biden zijn toespraak hield in Californië, zaten vicepresident Kamala Harris en nationale veiligheidsadviseur Jake Sullivan aan tafel met vooraanstaande figuren uit de Iraanse diaspora. Sullivan plaatste een foto op Twitter met de Iraans-Britse actrice Nazanin Boniadi, die zich via sociale media uitspreekt over de situatie in Iran.

“Ik bevestigde nog eens dat we achter de moedige vrouwen en burgers in Iran staan”, zei Sullivan, voor wie het nog niet had gehoord. “Wij zien jullie”, viel Harris hem op Twitter bij, “en we staan achter jullie.”

Het blijft niet bij woorden. President Biden heeft beloofd door de VS opgelegde, technologische restricties op te heffen om zo de toegang tot het internet voor Iraniërs te vergemakkelijken. Volgens Amerikaanse media zou hij ook in gesprek zijn met Elon Musks SpaceX om diens internetservice Starlink – net als in Oekraïne – beschikbaar te maken. Daarnaast hebben de VS aanvullende sancties opgelegd aan zeven hooggeplaatste personen in het veiligheidsapparaat van de Iraanse regering. Voorzichtige stappen, want de VS zitten met Iran in een lastig parket.

Atoomakkoord

“Terwijl de Amerikanen de demonstranten zeggen te ondersteunen, willen ze het regime niet te veel afschrikken”, zegt Reza H. Akbari, die leiding geeft aan het Midden-Oostenprogramma van het Institute for War and Peace Reporting. Het Witte Huis heeft namelijk nog een ander belang, zegt hij, dat als een donderwolk boven Washington D.C. hangt: het atoomakkoord.

De Biden-regering onderhandelt al anderhalf jaar met Iran over een nieuw akkoord. President Barack Obama sloot in 2015 voor het eerst een historisch verdrag met Iran, om de ontwikkeling van atoomwapens te voorkomen in ruil voor opheffing van sancties voor het land. Zijn opvolger Donald Trump verscheurde de deal in 2018. Sindsdien heeft Iran zijn atoomprogramma weer opgepakt. In die wetenschap beloofde Biden een nieuw akkoord. Maar de Iraniërs vertrouwen de Amerikanen niet meer.

Hoewel de demonstranten in Iran nu met andere dingen bezig zijn dan het atoomakkoord, zegt onderzoeker Akbari, kan een nieuw akkoord ook voor hen wel degelijk voordelen hebben: de economische malaise kan afnemen door het opheffen van de sancties. Maar nadelen zijn er ook: de VS zouden het Iraanse regime legitimeren door ermee aan tafel te zitten. En hoewel een akkoord weliswaar het risico verkleint op verdere ontwikkeling van kernwapens, zou het regime met meer economische slagkracht zijn invloed in de regio kunnen vergroten – precies wat de demonstranten niet willen.

De vraag is bovendien of het regime nog om een akkoord verlegen zit. Vorig jaar trad hardliner Ebrahim Raisi aan als Iraanse president, die de Amerikanen meer wantrouwt dan zijn voorganger. Wat als er over twee jaar weer een Trump in het Witte Huis zit, denkt hij: stappen ze er dan weer doodleuk uit? Geen van de partijen heeft nog de stekker uit de onderhandelingen getrokken. Mogelijk willen de Iraniërs zien hoe de Biden-regering het doet bij de tussentijdse verkiezingen op 8 november.

Doden en arrestaties

Toch wordt de kans dat er echt een nieuw Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA) komt na iedere protestdag kleiner. “De deal staat nu niet op de agenda”, zei Robert Malley, de Iran-gezant van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken, afgelopen week. De regering zegt zich te richten op “wat er in Iran gebeurt”.

Daar gaan demonstranten nog elke dag de straat op. Volgens mensenrechtengroepen zijn er minstens 240 doden gevallen, onder wie 32 kinderen. Meer dan 12.000 mensen zouden zijn gearresteerd. Schoolmeisjes halen ingelijste foto’s van de Opperste Leider Ali Khamenei van de muren van hun klaslokalen en springen die een voor een stuk. Intussen heeft de regering het internet grotendeels afgesloten en zo’n 40 journalisten opgepakt.

Daarom zijn het op Amerikaanse tv-zenders vooral Iraans-Amerikaanse activisten die de stem van de demonstranten vertolken. Een deel vertolkt het geluid van Republikeinse clubs, die altijd al mordicus tegen een atoomakkoord waren en de huidige mensenrechtenschendingen inzetten om hun gelijk te bewijzen. Nu het Iraanse regime voor de ogen van de wereld haar burgers doodt en zich met de levering van kamikazedrones aan Rusland in de Oekraïne-oorlog mengt, is het ook voor Democraten in Washington moeilijk om aan hun oude positie vast te houden.

Experts die de politieke en economische ontwikkelingen in Iran volgen, plaatsen hun vraagtekens bij de effectiviteit van de Amerikaanse sancties van de afgelopen vier decennia. Die hadden als doel het gedrag van het regime te veranderen, en daar kwam weinig van terecht. Bovendien bieden de sancties de mogelijkheid voor leden van het regime om zichzelf te verrijken, bijvoorbeeld door lucratieve afspraken te sluiten met een land als China, waar ze olie naartoe smokkelen.

Gevaar voor oppositieleden

Wat er achter de schermen allemaal gebeurt – of Amerikanen bijvoorbeeld geld sturen naar politieke tegenstanders of inlichtingen met hen delen – is moeilijk te achterhalen. Evenwel moeten de VS voorzichtig opereren: elke vermeende Amerikaanse connectie kan oppositiefiguren in groot gevaar brengen.

Steun is dus alles wat de VS kunnen bieden, zeggen experts, grote veranderingen moeten in Iran zelf worden bevochten. Stakingen in brede lagen van de samenlevingen zouden een stap in die richting zijn.

De protesten zijn in elk geval nog niet voorbij. Studenten van de Technische Universiteit Sharif, die eerder deze maand met geweld werden omsingeld door veiligheidsdiensten van de regering, zijn dit weekend alweer volop aan het demonstreren. Uit protest gingen mannen en vrouwen samen in dezelfde eetzaal zitten, wat verboden is. Op beelden is een grote, joelende menigte te zien. “Azadi, azadi, azadi”, schreeuwen ze. Vrijheid, vrijheid, vrijheid.