Vrouwen in het Oekraïense leger vechten tegen Rusland en tegen stereotypes: ‘We bepalen zelf wel of we willen sterven voor ons land’

Sinds de grootschalige Russische invasie is het aandeel vrouwen in het Oekraïense leger snel gestegen. In een land met een traditionele rolverdeling en hardnekkige stereotypes over wat vrouwelijk is, brengt dat onvermijdelijk spanningen en praktische problemen met zich mee.

In een loods in een buitenwijk van Kiev rommelt militair verpleegkundige Alyona (35) in een doos met legerbroeken. De gespierde Kievse, met een tatoeage van een Oekraïense drietand in de hals, zoekt een vrouwenbroek in haar maat. Af en toe werpt ze een blik op haar 8-jarige zoontje, die in een hoek op een versleten zetel zit te gamen.

Alyona is sinds de zomer in dienst van het Oekraïense leger. Maar de loods en de vrouwenuniformen in de doos zijn niet van het leger, ze worden verstrekt door hulporganisatie Zemliachky Front, die ze heeft besteld in Turkije.

Het mannenuniform is niet gemaakt voor vrouwelijke heupen en taille, vertelt ze. “Je kunt de broek optrekken, maar dan heb je geen ruimte bij de knieën.” Dat is best onhandig als je neergeschoten collega’s moet wegslepen op het slagveld in de Donbas. “Want dat doe ik sinds de zomer.”

Alyona is een van de 60.000 vrouwen in dienst van het Oekraïense leger. Daarmee maken zij ongeveer een kwart van het militaire personeel in vaste dienst uit. Ongeveer de helft van hen heeft zich sinds de Russische invasie aangemeld. Het zijn vrouwen die besloten te willen bijdragen aan het gevecht voor hun moederland, maar ook vrouwen zoals Alyona, die tot februari 2022 als makelaar werkte en stiekem al jaren droomde van een job in het leger.

Dappere vrouwen

De toestroom van vrouwen wordt verwelkomd. Sinds Rusland in 2014 de Krim annexeerde, schuift Oekraïne cultureel en politiek op naar het Westen en door de kandidaat-status bij de Europese Unie staan vrouwenrechten in Kiev hoog op de agenda. In speeches spreekt president Zelensky vaak over de dappere mannen én vrouwen die het land verdedigen. Op Instagram worden foto’s van jonge vrouwen met een kalasjnikov in de hand geestdriftig gedeeld.

Maar er is ook een andere werkelijkheid. Want Oekraïne is nog steeds een conservatief land met traditionele rolverdeling en hardnekkige stereotypes over wat vrouwelijk is. Tot zeven jaar geleden werden vrouwen tot de meeste gevechtsposities – zoals sluipschutter of in militaire inlichtingen – niet toegelaten. En tot twee jaar geleden droegen ze verplicht pumps bij militaire parades.

In de Kievse loods valt te zien dat het leger nog wat in te halen heeft. Naast uniformen liggen ook schoenen in kleine maten, lichtgewicht kogelvrije vesten, zeep en menstruatieproducten. Want ook die levert het Oekraïense leger niet aan vrouwelijke militairen. “Ze zijn nog niet echt gewend aan vrouwelijke behoeftes”, zegt Alyona grinnikend. “Toen ik pas nieuw ondergoed aanvroeg, kreeg ik babyroze slipjes opgestuurd.”

Om dit te begrijpen is het goed de historische context te kennen, zegt de van oorsprong Oekraïense historica en sociologe Yuliya Hilevych. De vrouwenemancipatie heeft zich in Oekraïne en Oost-Europa op enkele punten namelijk anders ontwikkeld dan in West-Europa.

Oekraïne maakte tussen 1919 en 1991 deel uit van de Sovjet-Unie met uitzondering van een westelijk deel dat pas tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Sovjets werd ingelijfd. De communistische leiders lieten in de grondwet verankeren dat vrouwen gelijk waren aan mannen en verplichtten hen voltijds te gaan werken.

Het was emanciperend bedoeld, maar in het echte leven pakte het niet altijd zo uit, zegt Hilevych. De Sovjet-Unie was een patriarchale samenleving: hoewel ze veelal fulltime werkten, werd van vrouwen ook verwacht dat ze het huishouden en de zorg voor de kinderen op zich namen.

Toen Oekraïne onafhankelijk werd in 1991, had een grote groep vrouwen genoeg van die dubbele last. Dit leidde tot een opmerkelijke terugslag: nu het niet meer verplicht was, stopten veel vrouwen met werken. In bepaalde kringen werd huisvrouw zijn een statussymbool.

Barbies

In dezelfde tijd ontstond ook het Barbie-achtige schoonheidsideaal dat veel mensen nog steeds met Oost-Europese vrouwen associëren. Ook dat was een reactie op jaren van schaarste: mode, make-up en hoge hakken waren nauwelijks verkrijgbaar in de Sovjet-Unie.

De afgelopen jaren is dit aan het kantelen. Jonge vrouwen uit de steden doen verwoede pogingen van het schoonheidsideaal uit de jaren negentig af te komen. Maar het beeld van de vrouw als moeder die het huis op orde houdt, blijkt – net als het beeld van de vrouw als kwetsbaar poppetje – hardnekkig. En juist in een mannenbastion als het leger botst dat soms.

De Oekraïense legerleiding denkt nog vaak traditioneel, leggen vrouwen in het leger uit. Want hoewel vrouwen inmiddels alle functies mogen bekleden, lukt het maar weinigen aangenomen te worden voor de hogere posities binnen het leger, vertelt Ksenia Drahanoejik (26), oprichter van stichting Zemliashky Front.

“Nog steeds vechten er weinig vrouwen aan het front. Ze zijn oververtegenwoordigd bij het ondersteunende personeel, zoals bij paramedici, koks en IT-medewerkers, terwijl velen wel graag iets anders zouden willen”, vertelt Drahanoejik.

Daar kan Alyona over meepraten. “Ik wilde frontsoldaat worden, maar werd keer op keer geweigerd bij de registratiekantoren. Dus volgde ik een opleiding tot verpleegkundige, zodat ze me wel moesten aannemen.”

De vrouwen die het wel schoppen tot leidinggevende posities krijgen met veel seksisme te maken, vertelt Julia Mikitenko (27), commandant bij de militaire inlichtingendienst, telefonisch vanop een geheime locatie in de Donbas. “Mannen denken constant dat ik een verpleegkundige ben. In vergaderingen maken ze ongepaste grappen en hebben ze vaak commentaar op mijn uiterlijk.”

Hoe ouder de collega’s, hoe groter de vooroordelen, ziet de commandant. “Oudere mannen hebben nog in het Rode Leger gediend en moeten wennen aan de veranderingen die plaatsvinden. Jonge collega’s hebben minder moeite met een vrouwelijke commandant.”

Toch bestaat er een glazen plafond, zegt Mikitenko. Zij wil graag een hogere rang bereiken en zou daarvoor een groter bataljon moeten aanvoeren. “Maar de kans dat ze mij dat hier aan het front als vrouw laten doen is nihil. Er zijn alleen mogelijkheden als ik bij de legerleiding in de stad ga werken, weg van de frontlinies”, zegt ze ietwat gelaten.

Galanterie

Maar het grootste probleem is toch wel ‘galanterie op het slagveld’, vertellen de vrouwelijke militairen. Oekraïense mannelijke soldaten hebben de neiging vrouwen te beschermen als het erop aankomt. “Als het grimmig wordt, bijvoorbeeld bij hevige gevechten, word ik vaak naar de achterste linie overgeplaatst door mannelijke collega’s”, vertelt de 41-jarige Valentina telefonisch vanaf het front aan de Russische grens, waar zij Russische lijken van het slagveld ruimt. “Daarmee brengen ze iedereen, ook zichzelf, in gevaar.”

Ook Alyona heeft dit meegemaakt. “Als medicus moet ik in de eerste linie zijn om gewonden op te halen, maar als het gevaarlijk wordt, proberen mannelijke collega’s ons toch te beschermen. Zo van: blijf jij maar even achter, meisje”, zegt ze.

Bizar, vindt Drahanoejik. “Dan heb je maandenlang twee keer zo hard getraind om te tonen dat je kunt vechten als een man, en dan word je op het moment dat het ertoe doet wéér weggezet als meisje.”

Alyona, Valentina en Mikitenko praten opvallend gemakkelijk over seksisme. De meeste vrouwen in het Oekraïense leger zijn er niet zo openlijk over, en al helemaal niet tegen een buitenlandse journalist. Zij herhalen keer op keer dat ze niet willen klagen en noemen het ‘ongepast’ om het over vrouwenrechten te hebben in oorlogstijd.

Ook geven enkelen aan wel begrip te hebben dat ze niet gelijk worden behandeld, “omdat vrouwen nu eenmaal anders zijn”. Drahanoejik knikt als ze dat hoort. Zij kent vrouwelijke militairen die aan familie en vrienden niet vertellen wat ze precies doen aan het front uit angst om veroordeeld te worden – “of geen echtgenoot meer te kunnen vinden”.

Het is een wankel evenwicht, zegt een vrouwelijke militair in Kiev die anoniem wil blijven. Aan de ene kant wil ze graag als vrouw gezien worden en heeft ze specifieke behoeftes. Maar ze wil ook weer niet als porseleinen pop behandeld worden. “Dus ik zorg dat ik er verzorgd uitzie, maar ga niet klagen als ik geen tampons krijg.”

Hoe diep bepaalde denkbeelden zijn ingesleten, blijkt in een koffiebar in de Oost-Oekraïense stad Charkiv. “Oekraïense vrouwen zijn nou eenmaal prinsessen. En mannen hangen graag de gentleman uit. Dat gaat niet veranderen en het is de vraag of je dat wel moet willen.”

Aan het woord is Nastja (33), persvoorlichter van het vrijwillige stadsverdedigingsbataljon. Een vrouw die in vele opzichten het schoonheidsideaal uit de jaren negentig belichaamt – onberispelijke kapsel, meticuleus aangebrachte make-up en gelakte nagels – en die naar eigen zeggen alleen maar bij het leger ging omdat ze sinds de invasie geen werk meer kon vinden in de entertainmentindustrie.

De grote toename aan vrouwen in het Oekraïense leger leidt volgens Nastja tot onoverkomelijke problemen. “Aan het front heb je soms urenlang geen wc, dat is lastiger voor vrouwen. Menstruatie is helemaal ingewikkeld, want dat betekent in de praktijk dat de mannelijke collega’s telkens moeten wachten als jij je ding doet. En dan hebben we het nog niet gehad over seksuele spanningen. Mannen kunnen afgeleid raken door vrouwen. Ze hebben nu eenmaal hormonen, dus als je geen aparte slaapzalen regelt, gaat het mis.”

Sneltreintempo

Sociologe Tamara Martensjoek, die aan de universiteit in Kiev onderzoek deed naar de positie van vrouwen in het Oekraïense leger, fronst als ze dit hoort. “De toename van het aantal vrouwen vergt inderdaad serieuze aanpassingen”, zegt ze. Aanpassingen die nu in sneltreintempo worden doorgevoerd. “Er worden officiële vrouwelijke uniformen ontwikkeld, er zijn diverse programma’s om seksisme en seksueel geweld te bestrijden.”

Denken de vrouwen dat de oorlog echt wat veranderd heeft aan de positie van de vrouw in Oekraïne? Nastja denkt van niet. “Oekraïense mannen en vrouwen zijn fundamenteel anders. Veel mannen zien niet graag dat hun vrouw vecht, net zoals ik geen man zou willen die weigert te vechten”, zegt ze. “Het is hier niet zoals in het Westen. Ik geloof niet dat veel mensen willen dat de rollen hier omdraaien.”

Martensjoek denkt daar iets genuanceerder over. De druk om structureel te veranderen komt van verschillende kanten: vanuit de EU, vanuit de politieke leiding (“Zelensky en de first lady vertegenwoordigen een nieuwe generatie”) en niet te vergeten vanuit de vrouwen zelf.

“Uit ieder onderzoek blijkt dat vrouwelijke militairen maatschappelijk steeds meer geaccepteerd zijn. Ook in de media zie je het: daar worden vrouwelijke rolmodellen getoond. Vrouwelijke snipers worden als nationale helden geëerd en ook als veteranen serieus genomen”, aldus Martensjoek.

Eigenlijk is er slechts één grote maar, zegt ze. En dat betreft de positie van de man. Echte gendergelijkheid komt alleen als er iets verandert aan de positie van de vrouw en van de man. Hoewel er veel beweegt binnen de vrouwenemancipatie, blijft de mannenemancipatie in Oekraïne achter, legt ze uit. “Neem bijvoorbeeld de algehele mobilisatie voor mannen. Die wordt door veel Oekraïners als oneerlijk gezien, maar als groep ondernemen mannen niets om dit aan te vechten.”

Of de mannen meebewegen of niet, de meeste vrouwelijke militairen die we spreken willen niet terug naar hoe het vroeger was. “We willen zelf kunnen bepalen of we willen sterven voor ons land of niet”, zegt Viktoria. “Er zijn altijd vrouwen geweest die dit beroep wilden uitoefenen, maar die er niet voor durfden uit te komen. Het is geweldig om te zien hoeveel vrouwen het nu toch doen.”

In Alyona’s omgeving is alleen maar heel positief op haar nieuwe job gereageerd, vertelt ze. Dat haar zoontje soms maanden bij zijn oma woont, levert nauwelijks afkeuring op. Misschien dat het scheelt dat er geen man is aan wie ze verantwoording hoeft af te leggen, want haar ex is buiten beeld.

“Ik vind het vooral cool om een moeder te hebben die mijn land verdedigt”, zegt haar zoontje. Alyona lacht en zegt zacht: “Het is misschien vreemd om te zeggen in oorlogstijd, maar ik heb een thuis gevonden in het leger. Ze krijgen me nooit meer terug in de makelarij.”