‘Vroeg of laat gaan ook hier burgerslachtoffers vallen’: in Antwerpen laait het drugsgeweld weer op

Operatie Nachtwacht, de veiligheidsoperatie van de Antwerpse politie, maakt bijna een jaar vol. Toch gaat het aantal gewelddadige incidenten er sinds de zomer weer in stijgende lijn. ‘De hele operatie was niet meer dan een toneelspel, en dat weten criminelen ook.’

Toen Charis De Craene (36) na een avondje op café afscheid van haar vrienden nam, zag ze een politiecombi met een rotvaart in de richting van haar huis rijden. Daar moet iets spectaculairs aan de hand zijn, dacht ze. Pas toen ze de volgende dag het nieuws zag, werd haar duidelijk dat het alweer prijs was: in de nacht van 6 op 7 augustus werd een huis op de Bisschoppenhoflaan, waar ze normaal altijd langs fietst, onder vuur genomen.

Het is geen alleenstaand incident. Diezelfde nacht werd een nachtwinkel op het Kiel onder vuur genomen, en loste de politie een schot op een verdacht voertuig dat op een wegversperring in Borsbeek wilde inrijden. In totaal vonden in Antwerpen sinds juli al zeven gewelddadige incidenten plaats die gerelateerd zijn aan drugscriminaliteit – met geweerschoten, lichtgranaten of molotovcocktails – de meerderheid daarvan in Deurne. “Je voelt het geweld weer opborrelen”, zegt De Craene. “Natuurlijk maakt ons dat bezorgd. We vragen ons vooral af wat er nog allemaal gaat komen.”

De politie van Antwerpen stelt vast dat alle drugsgerelateerde overlast sinds de afbouw van de coronamaatregelen weer toeneemt. “Dat is logisch”, zegt woordvoerder Willem Migom. “Door de avondklok werden voertuigen die ’s nachts nog rondreden sowieso gecontroleerd. Nu mensen weer meer buitenkomen, brengt dat opnieuw meer overlast met zich mee.”

Er zijn nog andere verklaringen.

Zo bestaat er mogelijk een verband met de lading van 1,9 ton cocaïne die de douane in de Antwerpse haven op 28 juli op een schip uit Ecuador terugvond. “Als zo’n lading verloren gaat, zorgt dat voor een zenuwachtigheid en groot wantrouwen bij drugshandelaars. Dat kan ertoe leiden dat men waarschuwingssignalen geeft, of door de verloren lading met bepaalde mensen afrekent”, zegt criminoloog Charlotte Colman (UGent). De gevolgen waren meteen tot in Nederland te zien. Daar werd een 56-jarige man het slachtoffer van een ‘vergisontvoering’. Volgens het Openbaar Ministerie in Rotterdam stond die ontvoering direct in verband met de onderschepte lading in Antwerpen.

Ook de operatie Sky, waarbij speurders een miljard versleutelde berichten van onder drugscriminelen geliefde Sky ECC-telefoons konden onderscheppen, zorgt in drugsmilieus voor zenuwachtigheid. Drugshandelaars weten dat tot nu toe vooral het laaghangend fruit werd geplukt. Het is wachten tot de politie genoeg bewijsmateriaal heeft verzameld om de hogere bazen te arresteren. Nog steeds leveren de Sky-telefoons heel wat informatie op. Zo werd ontdekt dat een verdachte een foto van de blussende brandweer aan een danszaal in Deurne doorstuurde naar andere verdachten, nadat er aan de zaal een handgranaat tot ontploffing was gebracht.

Het zorgt er allemaal voor dat Tjerk Sekeris (N-VA), de districtsburgemeester van Deurne, de nervositeit weer voelt toenemen. “De verschillende drugsclans nemen elkaar weer onder vuur. Het zorgt voor een déjà-vugevoel onder de mensen, na wat er vorige zomer gebeurd is.”

The Wire

In augustus van 2020 ging het drugsgeweld plots crescendo in Deurne-Noord en Borgerhout. Auto’s werden in brand gestoken, gevels werden beschoten, de ene granaat volgde de andere op.

“Natuurlijk had ik daarvoor al vaak louche dingen zien gebeuren”, zegt Liesbet (39) uit Deurne, die liever niet met achternaam in de krant wil. In haar straat zag ze geregeld jongens op de oprit boodschappen en hopen cashgeld ruilen, doorgaans in auto’s die “een normale mens zich nooit kan permitteren”. Zelf had ze er geen zaken mee, dus liet ze het niet aan haar hart komen. “Maar opeens kwam het ook onze leefwereld binnen. Bij de buren ontplofte een bomauto. ’s Nachts hoor je de DOVO (ontmijningsdienst, JL) in je buurt rondrijden. Dan denk je toch: wat als ze zich van huis vergissen?”

Aanvankelijk probeerde ze het thema in het bijzijn van haar kinderen te vermijden. “Maar als je dan ’s avonds je eigen straat op Het journaal ziet, is er natuurlijk geen ontkomen aan. Familie en vrienden verklaarden me zot dat ik er nog woonde. Het werd zo erg dat we naar een ander huis begonnen uit te kijken. Maar we realiseerden ons ook: hoe zouden we dit huis nu verkocht krijgen?”

“We leken gewoon in The Wire beland te zijn”, zegt Charis De Craene. “Iedere keer zei de politie: we gaan er iets aan doen. Maar de incidenten bleven elkaar opvolgen. Op een bepaald moment lagen er gewoon handgranaten op de stoep. Ik heb kleine kinderen, je mag er niet aan denken dat er iets met hen zou gebeuren.”

In een open brief in Gazet van Antwerpen richtte ze zich tot het stadsbestuur. “Wat mij stoorde, was dat er helemaal geen communicatie was. Zelfs geen boodschap: ‘We weten dat dit verschrikkelijk is.’ Heel wat inwoners voelden zich gewoon in de steek gelaten.”

Niet snel daarna kwam een reactie van het stadsbestuur. Burgemeester Bart De Wever (N-VA) lanceerde Operatie Nachtwacht, wat ‘de grootste veiligheidsoperatie van de voorbije twintig jaar’ werd genoemd. De politie ging met bearcats (gepantserde voertuigen) de straten op, er kwamen extra patrouilles en systematische identiteitscontroles. Al werd al dat spierballengerol onder de bewoners op zijn minst gemengd onthaald, zegt De Craene. “Je had mensen die zeiden: ‘Voilà, eindelijk is er wat daadkracht.’ Maar ook heel wat anderen die dachten: wat is dit nu weer? Uiteindelijk wilden we allemaal hetzelfde: dat het weer rustig werd in de buurt, dat we weer konden leven. En eerlijk? Het is daarna ook wel weer rustiger geworden.”

Het effect van Operatie Nachtwacht kan natuurlijk moeilijk van de strenge coronamaatregelen losgekoppeld worden, die er zeker vanaf oktober voor zorgden dat er sowieso weinig leven op straat was. Het Antwerpse stadsbestuur ziet de operatie wel als een succes. Tussen september en maart werden zo’n 200 mensen gearresteerd en nog eens evenveel mensen gevat die opgespoord moesten worden. De politie onderschepte ook heel wat drugs, waaronder 618 xtc-pillen en 6.700 gram cannabis, en nam 35 voertuigen, 25 wapens en iets meer dan 55.000 euro in beslag.

Voor inwoners van Deurne en Borgerhout lijkt het inmiddels alsof Operatie Nachtwacht afgerond is. “Ik heb hier al een hele tijd geen pantserwagens meer zien rondrijden”, zegt Jessy van der Werff (40). “Hoe lachwekkend die ook waren, het gaf wel een visueel teken dat er iets aan gedaan wordt. Nu geeft het opnieuw het beeld alsof er niks aan gedaan wordt.”

Ook volgens Teun Voeten, de Nederlandse antropoloog en fotograaf die in 2020 in opdracht van de stad het boek Drugs: Antwerpen in de greep van Nederlandse syndicaten schreef, was de impact van Operatie Nachtwacht voelbaar. “Met die politieacties haal je de straffeloosheid wel wat omlaag. Ik heb de afgelopen maanden geen mannetjes met 120 kilometer per uur door de straten zien vlammen. Dat die operatie nu afgezwakt wordt, zorgt ervoor dat de criminelen weer uit hun spelonken komen.”

Het mag dan wel niet zo lijken, maar Operatie Nachtwacht gaat nog steeds door, zij het inderdaad in aangepaste vorm. “We houden nauwkeurig in de gaten wat er in de stad speelt, en bepalen op basis daarvan waar we manschappen inzetten”, zegt Willem Migom van de Antwerpse politie. “Dat betekent dat de operatie minder zichtbaar is dan vorige zomer, toen we elke dag de bearcats op straat stuurden.”

Toneelspel

Het valt nog af te wachten of het stadsbestuur na de geplande evaluatie in september beslist om door te gaan met Operatie Nachtwacht. Maar volgens criminologen is de operatie niet meer dan een druppel op een hete plaat. “Ik begrijp dat de stad Antwerpen in een situatie terechtgekomen was waarin het moest zeggen: tot hier en niet verder”, zegt criminoloog Jelle Janssens (UGent). “Maar eigenlijk is het niet meer dan toneelspel, en dat weten die criminelen ook.”

Ook criminoloog Tom Decorte (UGent) denkt dat het effect van zulke ingrepen snel verdwijnt zodra ze worden afgebouwd. “Natuurlijk gaan criminelen geen drugs dealen of misdaden plegen onder het oog van zo’n bearcat. Dus houden ze zich even koest. Iedereen wist dat die maatregelen vroeg of laat afgebouwd zouden worden, anders leef je in een politiestaat.”

Op langere termijn vergroot een repressieve aanpak volgens Decorte alleen de criminaliteit. “We zien dat door de jarenlange war on drugs in Latijns-Amerika de grote kartels versplinterd zijn in tientallen kleinere, waarvan enkele heel gewelddadig zijn. Dat is wat je krijgt: oorlogen onder clans die in competitie met elkaar zijn. Diegene die overleven, zijn zij die nergens voor terugschrikken. Zolang die war on drugs gevoerd wordt, gaan er schietincidenten zijn, en vroeg of laat gaan daar ook hier burgerslachtoffers bij vallen.”

Volgens Janssens zit er bovendien een weeffout in hoe we organisaties als de politie en de douane evalueren. “We kijken veel te fragmentair naar de problematiek. Zowel politie, parket als douane komen met lijstjes van aantal inbeslagnames en arrestaties die moeten aantonen dat ze goed werk leveren. In de realiteit weten we dat we maximaal een tiende van de drugs die ons land binnenkomen, in beslag nemen.”

In plaats daarvan moet er veel meer aandacht besteed worden aan een ander criterium: samenwerking. Janssens geeft één voorbeeld. “In Nederland kan de politie inzage krijgen in de belastinggegevens van burgers. Maar in België hebben we een charter uit 1986 dat de politie verhindert om toegang te krijgen tot die gegevens, waardoor ze moeilijk kunnen natrekken of iemand vermogens of vastgoed in het buitenland heeft. We hebben dat proberen op te lossen door ambtenaren van de inspectiedienst te detacheren naar de politie, maar dat is een druppel op een hete plaat.”

Oorlogszone

Sowieso zal de drugscriminaliteit in Antwerpen niet meteen verdwijnen. Daarvoor is Antwerpen een te belangrijke doorvoerhaven, zegt Janssens. “Dan sta je voor de keuze: ofwel laat je begaan, met het risico dat de criminaliteit zich doorzet en gaat vermengen met de politiek. Ofwel ga je in het verweer, maar dan lok je uiteraard ook geweld uit.”

Toch kan dat verweer volgens experts op een intelligentere manier dan bij Operatie Nachtwacht het geval was. “Je kunt het alleen beheersen door aan inlichtingen te doen via gemeenschapsgerichte politiezorg”, zegt Janssens. “Politieagenten en andere medewerkers moeten in de wijken staan en het vertrouwen winnen van de gemeenschap, en dan heel gericht gaan verstoren. Want door het conflict te militariseren, creëer je afstand met en onder burgers. Het is net in die gemeenschappen dat drugscriminaliteit goed gedijt.”

Het is een gevoel dat De Craene herkent. “Als het op een oorlogszone begint te lijken, blijven heel wat mensen achter hun gevel zitten. Zo horen we dat er heel wat buurthuizen zijn die geen volk meer zien. En dat terwijl het sowieso al een buurt is met heel wat problematieken, nu wordt dat enkel erger.”

Ze kent heel wat gezinnen met jonge kinderen die inmiddels vertrokken zijn, of eraan denken om dat te doen. Voor Liesbet is dat plan van tafel verdwenen, voorlopig althans. “We hebben bewust gekozen om onze kinderen te laten opgroeien in deze omgeving, met al zijn complexiteit. Dit is onze thuis, en we wonen hier nog steeds ontzettend graag. Maar het mag niet nog onveiliger worden.”