Voorzitter Michel Vandenbosch viert 25 jaar Gaia: "Vegetariërs gaan de wereld niet veranderen, flexitariërs wel"

Journalistenroddel: Michel Vandenbosch inter­viewen is een beetje zoals de processie van Echternach. Voor elke quote die je krijgt, moet je twee stappen ­terugzetten. Ondertussen slaat Vandenbosch de ene zijweg na de andere in, raakt hij vaker wel dan niet verstrikt in zijn uitleg en voor je hem opnieuw naar de oorspronkelijke vraag kunt leiden, heeft hij alweer een nieuwe gedachte gepitcht.

Vermoeiend? Jazeker. Maar het heilige vuur dat in 1992 werd opgepookt bij de start van Gaia, brandt nog altijd. Zelfs een hersenbloeding, vier jaar geleden, kreeg Vandenbosch niet klein – alleen wil de linkerhelft van zijn lichaam sindsdien niet meer zo goed mee.

Deze krant deelt meer verleden met Vanden­bosch dan Gaia alleen. ‘Apensmokkel met het koninklijk vliegtuig’, kopte De Morgen in juli 1985. Enkele Belgische journalisten die met koning Boudewijn waren meegereisd naar het toenmalige Zaïre om een kwarteeuw onafhankelijkheid te vieren, hadden gezien dat bij hun ­vertrek nog snel een stel slagtanden en poten van ­olifanten in het bagageruim van het vliegtuig werden gegooid.

Via tipgevers op de luchthaven wist de 24-jarige Vandenbosch te achterhalen dat de vracht ook twee levende chimpansees bevatte. De dieren waren met touwen bijeen­gebonden en in juten zakken gestopt. Of daar geen primeur voor de krant in zat?

Na aankomst van de chimpansees in het koninklijk paleis belde de hofmaarschalk naar de Antwerpse zoo om de dieren te komen ophalen. In alle discretie, maar dat was buiten Vandenbosch gerekend. Als kersverse woordvoerder van de International Primate Protection League in België, een organisatie die hij via zijn professor bio-antropologie aan de Brusselse VUB had leren kennen, riep hij de pers bijeen om het schandaal aan de grote klok te hangen. Een van de apen was inmiddels overleden, de andere zou te kijk worden gezet in de Antwerpse zoo, waar ze nog steeds verblijft.

Vandenbosch noemt de apenkwestie zijn ‘Damascus-moment’. Een ommekeer in zijn leven. “Plots besefte ik waarvoor ik in de wieg was gelegd.”

Gaia heeft in 25 jaar tijd behoorlijk wat verwezenlijkt. Waar bent u het meest trots op?

“Nu vraag je me mijn darlings te killen en zoals je weet ben ik niet voor killen. (denkt na) Mag ik drie dingen noemen?”

Het is uw feestje.

“Of nee, het is eigenlijk een top vier, in willekeurige volgorde. Dat we België als eerste Europees land zover hebben gekregen om de handel in zeehondenproducten te verbieden, daar ben ik nog altijd trots op. Niet niks, want daardoor hebben we een economische wereldmacht als Canada op de knieën gekregen – alle Europese landen zijn immers gevolgd. Maar ook het verbod op wilde dieren in circussen, waar we tien jaar voor hebben gestreden, en het verbod op onverdoofd slachten, een strijd die 22 jaar heeft geduurd, schrijf ik graag op onze naam.

“Misschien is onze eerste verwezenlijking nog de mooiste: het verbod op straatpaardenkoersen in 1993, dat vooraf is gegaan door een heuse regeringscrisis. We bestonden nog maar een jaar en we hadden de regering bijna doen vallen!

“Dat kwam zo: de toenmalige CVP-minister van Landbouw André Bourgeois, die ook bevoegd was voor Dierenwelzijn, woonde op een vijftal kilometer van Sint-Eloois-Winkel, waar al meer dan 160 jaar een straatpaardenkoers plaatsvindt. Iedereen sprak schande van de wrede taferelen die daar elk jaar plaatsvonden, maar Bourgeois wilde de koers niet verbieden. Ik was in het parlement toen de CVP aan haar coalitiepartner SP vroeg of de partij paardenkoersen een regeringscrisis waard vond. Waarop SP-parlementslid Patrick Hostekint, nochtans van de streek, opstond en ‘ja’ zei.

“Toen werd het heet onder de voeten van Bourgeois. Met een tweehonderdtal mensen zijn we naar zijn kabinet gegaan om te protesteren – uiteraard werden we opgepakt. In de cel kwam er plots een agent naar me toe. ‘Meneer Vanden­bosch, telefoon voor u.’ Ik werd naar een bureau gebracht, Elio Di Rupo aan de lijn. Straat­paarden­koersen waren al langer een doorn in het oog van de socialisten, maar SP-voorzitter Frank Vanden­broucke zou me precies vertellen wat ze van plan waren, aldus Di Rupo.

“Van de cel in Brussel zijn we onder politie­begeleiding overgebracht naar het hoofdkwartier van de SP, waar we met veertig man werden ­ontvangen en Vandenbroucke uitlegde dat Fred Erdman (toenmalig SP-fractieleider in de Senaat, SS) een wetsvoorstel zou indienen om straatpaardenkoersen te verbieden. Ik moet die man op mijn knieën danken, want toen Bourgeois in de commissie Landbouw in een ­laatste stuiptrekking nog tegenpruttelde en zei dat hij de koers niet kon verbieden, had Erdman genoeg flair om te zeggen: ‘Meneer de minister, wij gaan u de mogelijkheid bieden om dat wel te doen.’ Dat maakte indruk.”

Vreemd dat jullie direct op topniveau overleg pleegden. In die tijd werd Gaia voorgesteld als staatsgevaarlijk.

“Wij werden zwartgemaakt tot en met. Kerk en Leven omschreef ons zelfs als ‘het grootste gevaar voor de joods-christelijke samenleving sinds de Russische revolutie’. Maar dat is allemaal opgeblazen. Na de affaire van de apen heb ik enkele jaren bij Veeweyde gewerkt, waar ik bekend werd als de jonge gast die een ingedommelde oude dame nieuw leven had ingeblazen – Veeweyde was de oudste dierenbeschermingsorganisatie van het land en vooral bekend als asiel. Ik stampte er een studiedienst uit de grond die we Gaia noemden.

“In 1992 richtten Ann De Greef en ik Global Action in the Interest of Animals op, de dierenrechtenorganisatie GAIA, en de trein was vertrokken. Als eersten gebruikten wij verborgen camera’s en konden we beelden van gavage (dwangvoer bij eenden, SS) laten zien. Dat was de strategie van in het begin: bombardeer het land met schandalen, zodat de mensen weet hebben van dingen die het daglicht niet mogen zien. Vroeg of laat moet dat doordringen tot de politiek.”

Jullie wilden het land een geweten schoppen?

“Ik ben een leerling van Jaap Kruithof, de legendarische Gentse filosoof. Hij had een scherpe tong en wist zijn ideeën spectaculair te verpakken. Ik heb enkele jaren met hem samengewerkt in onze studiegroep. Ik nam zijn stijl over en was niet vies van scherp taalgebruik om mijn punt te maken. We zagen het revolutionair, maar op een fluwelen manier.”

Die aanpak hebt u aan den lijve ondervonden: u bent tijdens protestacties geschopt en ­geslagen. We kunnen ons dat nu amper ­voorstellen, maar de haat en agressie tegen u was enorm.

“Wij waren de te vernietigen vijand. Als ik een lezing gaf, werd ik steevast gevolgd door een colonne van vrachtwagens van veehandelaars. Ik herinner me dat ik me op een keer heb moeten verschansen in een kast. Veeboeren hadden het gebouw waar ik een lezing gaf, omsingeld. Ze klopten op de ramen, bonkten op de deuren. De politie heeft mij toen uit de kast moeten bevrijden en zoals in een film ben ik naar een klaarstaande auto gelopen, die met gierende banden is weg­gereden.

“De haatgevoelens sluimerden al sinds de start van Gaia. Af en toe borrelde dat op en kwamen er doodsbedreigingen of bommeldingen. Maar na de onthulling van de wreedheden op de vee­markten van Anderlecht en Ciney in 2000 is het ­geëxplodeerd. Er was toen, vijf jaar na de moord op veearts Karel Van Noppen, zelfs een complot om mij uit de weg te ruimen.”

Hoe hebt u die periode beleefd? U moest onderduiken, elke avond ergens anders slapen en ‘s ochtends telkens een andere route naar het werk nemen.

“Dat deed ik op advies van de rijkswacht. Er was ook een officier aangesteld die ik dag en nacht kon bellen. Maar de intimidaties en bedreigingen hebben mij nooit verlamd, integendeel: bij mij werkte dat als een katalysator. Het gaf mij extra kracht om door te gaan.

“Ik ben een strijder, dat zit in mijn DNA. Mijn biotoop zit vol mensen die energie uitstralen en ervoor gaan. Mijn vriendin is nog veel straffer dan ik – zij leeft echt voor haar passie (de partner van Vandenbosch geeft les in striptease en burlesk dansen, SS).”

Vroeger was u publieke vijand nummer één, vandaag worden de waarden van Gaia breed gedragen door de bevolking. Hoe ­verklaart u dat?

“Bij het grote publiek is de perceptie veranderd toen ik op de veemarkt van Anderlecht voor het oog van de tv-camera’s bewusteloos ben geslagen en in een ambulance afgevoerd. Dat heeft voor een kentering gezorgd. Mensen beseften dat we niet overdreven, maar integendeel hard nodig zijn.

“Tegelijk hebben wij toen ingezien dat het ­conflictmodel van Gaia aan zijn plafond zat. Als er ergens een schandaal aan het licht was gekomen, dan gingen wij het de mensen nog eens in hun ge­zicht zeggen. Met protestborden vatten we vreedzaam post op het erf van de betrokkenen. Natuur­lijk krijg je dan een tweeloop in je gezicht – wij werden steevast vergast op geweld. Het heeft wel tot resultaten geleid: dierentuinen zijn ­gesloten, illegale fokkerijen opgedoekt. Maar het sop was de kool niet langer waard. We hadden gemerkt dat overleg ook tot duurzame resultaten leidde.”

De omslag van Gaia heeft ervoor gezorgd dat er aan de rebelse kant van het spectrum een gat is gekomen dat opgevuld wordt door organisaties zoals Animal Rights, die vandaag doen waar Gaia vroeger om bekendstond: zelf met de voeten in de vuiligheid staan.

“Hoe meer zielen, hoe meer vreugd. In de vlees­industrie en de industriële veehouderij valt er zoveel aan te klagen – schandalen met kippen, varkens, schapen, runderen, het houdt niet op. Wij hebben onze strijdpunten gedefinieerd in onze Big Seven. Per legislatuur leggen we een prioriteit vast die we verwezenlijkt willen zien en die strategie werkt: het onlangs gestemde verbod tegen ­onverdoofd slachten is bijvoorbeeld één van de Big Seven.”

U hebt het over duurzame oplossingen, maar na de weerzinwekkende beelden die gemaakt werden in het slachthuis van Tielt pleitte Gaia enkel voor meer controle in de slachthuizen. Animal Rights zegt gewoon: die slachthuizen moeten dicht, punt.

“Een zeer legitieme eis.”

Hoe duurzaam is cameratoezicht? Als ze weten dat ze niet bekeken worden, gaan slagers gewoon hun gang.

“Je kunt nog zo hard willen dat alle slachthuizen dicht moeten, feit is: je staat te roepen in de woestijn. Zolang mensen vlees willen eten, moeten er dieren gedood worden. Elke stap die hun welzijn kan doen toenemen, is meegenomen. Ik breek ­liever een lans voor in-vitrovlees, waar Richard Branson en Bill Gates onlangs nog 17 miljoen dollar in geïnvesteerd hebben. In-vitrovlees is de ­toekomst. Geen nepvlees, maar in labo’s gekweekt op basis van stamcellen van echt vlees. Op korte termijn zullen er nog stamcellen uit dieren geoogst moeten worden om het vlees te produceren, maar men is nu al volop bezig om die stap over te slaan.”

Niet iedereen moet vegetariër worden, zoals u?

“Niemand móét iets. Twee tot drie procent van de Vlamingen is vegetariër. In vergelijking met 25 jaar geleden is dat veel, maar het gebeurt te traag. Bovendien gaan vegetariërs de wereld niet ­veranderen. Flexitariërs (vegetariërs die af en toe vlees eten, red.) wel, want die zijn groter in aantal, waardoor ze meer invloed hebben op de vraag naar vleesvervangers.”

U noemt in-vitrovlees de toekomst, maar veel kookprogramma’s draaien nog rond vlees.

(vol afschuw) “Daar kijk ik dus niet meer naar. Dat ‘goei stukske’ vlees, daar erger ik me kapot aan. Tv-koks gebruiken altijd verkleinwoorden voor vlees, terwijl er uiteindelijk een ferme lap op het bord verschijnt. Verschrikkelijk!

“Het zal van de technologie moeten komen, zo is het altijd geweest. De geschiedenis staat bol van morele vooruitgang voor technologische innovaties. Over tien, twintig jaar zal in-vitrovlees in de rekken liggen en betaalbaar zijn.”

Gaan we ons over twintig jaar schamen over het feit dat we nu nog dieren doden om ze op te eten?

“Het zal nog langer duren. Maar ik denk wel dat het doden van dieren hoe langer hoe meer ­problematisch zal worden – het zijn tenslotte kwetsbare wezens met een bewustzijn en met gevoelens. Vroeger werd je van vlees groot en sterk, vandaag wordt vlees steeds meer geassocieerd met de dood en wreedheid. De schandalen in de vleessector hebben voor ophef gezorgd – de schokeffecten die daaruit zijn voortgekomen, ­zullen de te keren tanker een duw in de goede richting geven. Maar dat volstaat niet voor een fundamentele shift. Er zijn tenslotte ook andere, veel machtigere spelers in het spel.”

De nieuwe voedingsdriehoek is tot stand ­gekomen zonder het raadplegen van de agro-industrie.

(opgetogen): “Dat is miraculeus! Het is tot de beleidskringen doorgedrongen dat het anders moet.”

Ondertussen zit diezelfde agro-industrie in een race to the bottom. De ene crisis volgt de andere op, het model van grootschalige landbouw en veeteelt is onhoudbaar geworden.

“Klopt, maar een aantal slachthuizen meent het met dierenwelzijn.”

Behalve als het over geld gaat. Kippenslachters weten dat gasbedwelming een efficiëntere manier is om kippen te doden dan ze elektro­shocks toe te dienen, maar omdat gasbedwel­ming per kip 0,1 eurocent meer kost om ze te doden, willen slachthuizen daar niet in investeren.

“Onaanvaardbaar. Maar tegelijk: geen enkele slachthuiseigenaar kan de garantie geven dat ­kippen, varkens of runderen pijnloos en zonder angst geslacht worden. Dat heeft te maken met het helse tempo waarin dieren gedood worden: tien per seconde, 860.000 per dag. Dat vlees is allang niet meer bestemd voor binnenlandse ­consumptie, maar voor de export en voor diervoederproductie. De industrie weet dat er minder vlees gegeten wordt, maar is niet bereid minder dieren te slachten.

“De vraag is of de politiek de ballen heeft om te kiezen voor gezonder en kleinschaliger in plaats van voor commerciële en economische belangen. Het maatschappelijk debat daarover woedt volop, maar in de politiek wordt het langs alle kanten tegengehouden.”

We zitten hoe dan ook volop in een veranderende tijdgeest, waarin vegetarisme en meer aandacht voor dierenwelzijn een plaats ­hebben. Wat is het aandeel van Gaia daarin?

“25 jaar Gaia heeft België diervriendelijker gemaakt. De tijd van privédierentuinen en straatpaardenkoersen, fenomenen die vroeger als de gewoonste zaak van de wereld werden beschouwd, is voorgoed voorbij. Ons doel is om dieren niet langer als ‘ietsen’ maar als ‘iemanden’ te behandelen, weg van de cultus van het doden.

“Ik ben sterk beïnvloed door bio-ethici als Peter Singer (de auteur van ‘Animal Liberation’, de grondlegger van de moderne dierenrechtenbeweging, SS). Alleen zijn ethici te veel poëet en te weinig ingenieur: ze zijn goed in het op papier zetten van waarden en normen, maar ze weten niet hoe je een samenleving hervormt.

“Die rol heeft Gaia op zich genomen: ik ben een expert geworden in maatschappijhervormingen. We zijn erin geslaagd om dierenwelzijn hoger op de maatschappelijke ladder te zetten, ook in de politiek. Er is een tijd geweest dat wanneer in het parlement een vraag werd gesteld over dierenrechten, een parlementslid begon te miauwen of te blaffen. Een minister van Dierenwelzijn was onze eerste eis in 1992, zeven jaar later kreeg Magda Aelvoet (Agalev) als federale minister van Volksgezondheid tevens Dierenwelzijn erbij – zij het als restbevoegdheid.”

Daar was ook een dioxinecrisis voor nodig.

“Soms mag het ook eens meezitten.”

Op Waregem Koerse moest dit jaar een paard geëuthanaseerd worden, vier andere paarden liepen een beenbreuk op en zijn einde carrière. Hugo Camps noemde uw verontwaardiging daarover demagogie. Ren- en springpaarden, aldus Camps, zijn de verwende kinderen van het dierenrijk. Zelfs wielrenners worden niet zo goed gesoigneerd.

“Dwangbuis aan en afvoeren, die Hugo Camps. Sorry, maar voor zulke uitspraken maak ik een uitzondering op mijn aimabiliteit. Camps kletst uit zijn nek, hij is zelfs nooit op Waregem Koerse geweest. Ik kom daar sinds 1991 en heb ervoor gezorgd dat dodelijke hindernissen uit het ­parcours verdwenen en andere hindernissen werden vergemakkelijkt. Ook de selectiecriteria voor de paarden zijn strenger gemaakt.

“Het was niet perfect, maar het ging de goede richting uit. Helaas heeft de editie van 2017 duidelijk gemaakt dat een fundamentele verandering nodig is. Mocht Gaia er niet geweest zijn, dan zaten we op Waregem Koerse nu nog met vijf dode paarden in twintig minuten tijd.”

Gaia stapt geregeld naar de rechtbank, financiert eigen onderzoek en voert grootschalige mediacampagnes. Jullie moeten over een behoorlijke oorlogskas beschikken.

“Onze financiën zijn nog altijd peanuts verge­leken met de oorlogskas van de Boerenbond. Wij krijgen 0 euro subsidie en ­moeten het doen met het lidgeld van onze 32.000 leden en met legaten. Zelf verdien ik genoeg voor het sobere leven dat ik leid als dierenadvocaat. Ik woon in een appartement, heb geen huis en geen auto en ga amper op vakantie. Ik heb ook geen kinderen, een bewuste keuze die ik heb gemaakt voor mijn levenswerk.”

U bent altijd het gezicht geweest van Gaia. Samen met Ann De Greef hebt u de organisatie opgericht en uitgebouwd. Denkt u al aan opvolging?

“Ik heb Ann en mijzelf altijd vergeleken met Batman en Robin, waarbij Robin zeker niet onderdoet voor Batman. Ik was nog aan de slag bij Veeweyde toen ik op een dag telefoon kreeg van de mij totaal onbekende Ann De Greef, die me voor de vuist weg vroeg of ik vegetariër was – blijkbaar een eerste test. Samen met haar heb ik acties gevoerd, tot Veeweyde zich wilde terugplooien op het asielwerk, dat ik te eng vond. Ik wilde uitbreiden en Ann was de best geplaatste persoon om dat mee te doen.

“Ik moet je bekennen dat ik haar aanvankelijk te mooi vond om waar te zijn. Ik kon niet geloven dat er in ons land nog zo iemand was als ik, die dezelfde gedrevenheid had. Mijn ongeloof was zo sterk dat ik haar zelfs heb laten screenen door de rijkswacht – een paar jaar eerder, toen ik aan de wieg stond van Bond zonder Bont, werden we geïnfiltreerd door een bonthandelaar. Daags voor de publieke voorstelling van onze vereniging ging hij met al ons campagnemateriaal lopen. Dat wilde ik geen tweede keer meemaken. Maar Ann bleek meer dan bonafide.

“Wie het na mij gaat doen? Geen idee. Ann is jonger dan ik, dus zij kan gerust de fakkel ­overnemen. En voorts werken hier dertien ­mensen die allemaal sterk zijn in wat ze doen.”

Wat is de volgende prioriteit van uw Big Seven?

“Na Wallonië en Brussel een verbod op nerts­kwekerijen in Vlaanderen. En dierenrechten in de grondwet. Ik wil er geen utopie van maken, ik ben een pragmaticus: nu zijn dieren alleen maar rechtsobjecten. Dieren moeten rechtspersoonlijkheid krijgen, zodat ze naast de negatieve bescherming die ze nu al genieten ook positieve rechten krijgen.

“Dat kan snel gaan, misschien al in het begin van de volgende legislatuur. In het parlement is daarover een wetsvoorstel ingediend en een opiniepeiling heeft uitgewezen dat 86 procent van de bevolking vindt dat dierenwelzijn in de grondwet moet worden verankerd.”

En daarna kunt u met pensioen?

“Zeker niet! Gaia 2.0 komt er aan. Op termijn willen we dat de mensen dierenmishandeling gaan beschouwen als een uiting van het absolute kwaad. We moeten komen tot een punt waarop dieren waardig behandelen gelijkstaat aan een betere samenleving. We moeten niet denken dat de strijd gestreden is. Er is nog werk te doen.”