‘Voor Bolsonaro primeert politiek overleven op covid of klimaat’: Braziliaanse ex-president over huidige regime

Is er nog hoop voor Brazilië na de door de regering-Bolsonaro zo tragisch mismeesterde coronapandemie? Fernando Henrique Cardoso (90), Jair Bolonaro’s verre voorganger als president, meent van wel. ‘De democratie zal standhouden in Brazilië, daar kan Bolsonaro niet tegenop.’

Er gaat geen dag voorbij of de radicaal-rechtse president Jair Bolsonaro provoceert in woord en daad. Laatst dreigde hij nog om de presidentsverkiezingen van 2022 af te gelasten. Hij blijft hardnekkig de ernst van covid ontkennen, ook al telt Brazilië meer dan een half miljoen doden. Economie komt voor hem op de eerste plaats. Bescherming van het Amazonewoud is bijzaak. Ondertussen stijgt de ontevredenheid bij de bevolking. In de verkiezingspeilingen ligt Bolsonaro 23 procent achter op de linkse oud-president Lula da Silva.

Lula beschuldigt Bolsonaro ronduit van genocide vanwege zijn negationistische coronabeleid. Maar zo ver wil Fernando Cardoso, voorganger van Lula als president in de periode 1995-2004, niet gaan, zo zegt hij in een uitzonderlijk interview aan De Morgen. “Bolsonaro heeft een politieke verantwoordelijkheid voor het wanbeleid inzake preventie en bestrijding van de covidpandemie, maar dat wil nog niet zeggen dat Bolsonaro hier een strafrechtelijke verantwoordelijkheid voor moet dragen. Het politieke debat wordt in Brazilië op het scherpst van de snede gevoerd. Er wordt ontzettend hard gepolariseerd, maar spreken over genocide is een brug te ver. In Rwanda, de Balkanoorlog en tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn er genocides gebeurd.

Brazilië is met ruim 550.000 coviddoden een van de meest getroffen landen ter wereld. Nog steeds sterven er dagelijks bijna 500 Brazilianen door covid.

“President Bolsonaro heeft het coronavirus nog steeds niet begrepen. Net zoals Trump wuifde hij covid in het begin weg als een doodgewoon griepje. Als je het probleem niet durft te benoemen, geen veiligheidsmaatregelen oplegt en geen massale vaccinatiecampagnes organiseert, dan beland je in dit soort situatie. Geen enkel land was voorbereid op covid, maar in Brazilië kampen we met enkele extra belemmerende factoren. Zo zijn de voorbije decennia veel mensen van het platteland naar de stad geëmigreerd. Ze wonen daar dicht op elkaar in sloppenwijken zonder water of elektriciteit. Die mensen leven van de informele economie. Als ze niet gaan werken, kunnen ze geen eten op tafel brengen. Begrippen als social distancing, telewerk en quarantaine zijn holle woorden voor deze mensen. Brazilië kampt op dit moment met een stijgende armoede, een stijgende recessie, een stijgend aantal coviddoden en een president die de problemen blijft minimaliseren. Dit maakt het land de komende weken en maanden ontzettend onstabiel en kwetsbaar.”

U lijkt nog mild te zijn voor president Bolsonaro.

“Hij is de president. Hij heeft een bepaalde stijl die zeer agressief en populistisch is, maar hij is wel op een democratische manier verkozen. Geen enkele democratie is perfect en het systeem produceert geen perfecte presidenten, maar is nog altijd te verkiezen boven een dictatuur, zoals in Cuba, Venezuela of Nicaragua. Jair Bolsonaro heeft ongetwijfeld fouten in zijn beleid gemaakt. Niet alleen door de problemen van covid te minimaliseren, ook door met zijn stijl en woordenschat zijn tegenstanders te demoniseren. Maar onderschat de oppositie in Brazilië niet: ook zij spelen het spel hard. De Braziliaanse politiek is zoals een Mexicaanse telenovela. Mocht je mij vragen of ik deze serie graag zie, dan zeg ik volmondig: nee!”

Is Bolsonaro ook geen autocraat?

“Bolsonaro is een autoritaire en agressieve president die onrespectvolle uitspraken tegen journalisten, politici en wetenschappers niet schuwt, maar een dictator kan je hem niet noemen. In Brazilië bestaat er nog steeds een sterke rechtsstaat en is er een senaat en een parlement die bevolkt worden door verschillende partijen. Ik lees elke dag vijf Braziliaanse kranten. Sinds de dag dat Bolsonaro aan de macht is, lees ik daar nog steeds evenveel pro als contra Bolsonaro als voorheen. Het eerste wat dictators doen, is de media aan banden leggen. Dat is bij Bolsonaro niet het geval.”

Onlangs geleden had u een ontmoeting met ex-president Lula Da Silva. Waarover hebben jullie gesproken?

“Ik ken Lula al zeer lang; al van in de tijd toen hij nog voorzitter van de arbeidsvakbond was. Lula heeft ontzettend veel betogingen tegen mijn regering georganiseerd. Hij heeft het land omzeggens helemaal plat gelegd. Toch had hij voor mij gestemd, heb ik achteraf vernomen. Ook ik heb voor hem gestemd toen hij president werd. Toen Lula het in het verleden moeilijk had, heb ik hem zelfs eens een weekend in mijn huis aan zee aangeboden om even met zijn familie tot rust te komen. Tijdens ons laatste gesprek hebben we over Brazilië gesproken en over de mogelijkheden om ons land uit de crisis te kunnen helpen.”

Denkt u dat Lula de volgende presidentsverkiezingen van Bolsonaro zal winnen?

“Lula weet goed genoeg dat zijn partij niet zonder hem kan. Hij zal voor een derde mandaat gaan, al heeft hij dat nog niet officieel aangekondigd. Ik heb hem dat eerlijk gezegd afgeraden, omdat het zeer moeilijk is om in een derde mandaat beloftes na te komen. Je beleid zal voortdurende vergeleken worden met de eerste periode, maar de realiteit is helemaal anders. Brazilië is een exportland van basisgoederen. Helaas groeien China, de VS en de EU niet meer in hetzelfde tempo als tijdens de eerste termijnen van Lula. Om beleid te kunnen voeren, heb je economische middelen nodig. Minder inkomsten impliceert minder beloftes realiseren.”

Bolsonaro krijgt ook veel internationale kritiek voor de grootschalige ontginning van het Amazonewoud. Waarom beschermt Bolsonaro de longen van onze planeet niet beter?

“Ik was de eerste president van Brazilië die over milieuproblemen sprak. Het Amazonewoud vormt voor ons Brazilianen een deel van onze identiteit. Het probleem is dat de regering van Bolsonaro de budgetten van verschillende vzw’s die het regenwoud proberen te beschermen heeft verminderd. Daarnaast zijn investeringen in ons leger ontzettend belangrijk. Het Braziliaanse leger heeft zeer veel expertise in het Amazonewoud. Samenwerkingen tussen het leger en deze vzw’s zouden volgens mij gestimuleerd moeten worden. En dan heb je natuurlijk ook nog de economie. De neiging om de soja en vleesindustrie ten koste van wouden uit te breiden, is groot. Het is onethisch om mensen die daar wonen niet te laten dromen van een beter leven, omdat het Amazonewoud de long van de planeet is. De internationale gemeenschap moet economische middelen vrijmaken om de levensomstandigheden van deze mensen te verbeteren.

“Het evenwicht zoeken tussen conservatie en exploitatie is ongelooflijk moeilijk. De economie van Brazilië hangt af van deze basisgoederen. Daarenboven is er ook een intern probleem in Brazilië. De meeste Brazilianen wonen in steden en hebben geen benul van de problemen in het Amazonewoud. Gelukkig zijn er nu wel meer jongeren die opkomen voor het milieu. Zij zorgen ervoor dat er politieke partijen zijn die het milieuprobleem op de politieke agenda brengen.

Bolsonaro lijkt meermaals te flirten met de installatie van een militair bewind. Bent u niet bang dat hij een coup zal plegen?

“Het feit dat een militair minister is, lijkt me geen probleem. Het is wel duidelijk dat Bolsonaro het militair verleden van Brazilië verheerlijkt. Sinds het einde van de militaire dictatuur in 1985 heeft geen enkele president het leger zoveel macht en verantwoordelijkheden gegeven als Bolsonaro. Voorlopig lijkt het leger echter zijn constitutionele rol hoog in het vaandel te dragen. Niet elke commandant staat achter de politisering van het leger. Zij die zich hier openlijk tegen verzetten en opstappen, maken helaas wel plaats voor getrouwen van Bolsonaro. Toch vrees ik niet dat Bolsonaro ooit een coup zal willen plegen. Hij is een opportunist en speelt het politieke spel. De ene keer zal hij harde rechtste standpunten innemen, de andere keer meer gematigde uitspraken, al naargelang de kiezers die hij wenst te overtuigen. Voor Bolsonaro is politiek overleven veel belangrijker dan covid, economie of milieu.”

De spanning en het ongenoegen bij de bevolking neemt hoe langer hoe mee toe.

“De pandemie heeft in verschillende landen zoals Brazilië, Argentinië, en Colombia voor zware economische recessie gezorgd. Vele burgers zijn ook ontevreden na verschillende harde lockdowns, het verminderen van hun inkomsten, het sterven van hun geliefden. Al deze factoren verhogen de nervositeit en ontevredenheid bij de burgers. Toch vrees ik niet voor taferelen zoals we in Egypte, Tunesië en Libië hebben gezien. Die landen worden geleid door dictators. Dat is in Zuid-Amerika niet het geval.”