Vlucht 655 was in 1988 het spiegelbeeld van het neergehaalde Oekraïense toestel van nu

Ligt een escalatie op de loer nu Iran heeft toegegeven de Boeing met 176 passagiers aan boord ‘onbedoeld’ te hebben neergehaald? Dat hoeft niet, wijst de geschiedenis uit. Ruim dertig jaar geleden vond een ramp plaats die in sommige opzichten het spiegelbeeld is van de gebeurtenissen nu: de VS schoten toen per ongeluk een Iraanse passagiersvlucht neer, met 290 doden als gevolg.

Een Iraanse Airbus is op 3 juli 1988 onderweg van de Iraanse hoofdstad Teheran naar Dubai, als het vliegtuig boven de zeestraat van Hormuz op mysterieuze wijze neerstort. Iran wijst gelijk naar de VS, militair actief in de straat van Hormuz. In de eerste uren ontkennen de Amerikanen elke betrokkenheid. Nog diezelfde dag geeft de woordvoerder van president Ronald Reagan echter toe dat vlucht 655 is neergehaald door Amerikaanse luchtafweerraketten.

De woordvoerder van Reagan verontschuldigt zich voor het verlies van 290 mensenlevens, maar spreekt ook van een ‘gepaste verdedigingsactie.’

De spanningen tussen de VS en Iran zijn ook in die tijd groot. Reagan is zeven jaar eerder ingezworen op de dag dat de gijzeling van Amerikaans ambassadepersoneel in Teheran wordt beëindigd. Die heeft meer dan een jaar geduurd. De oorlog tussen Iran en Irak sleept zich voort. Net als tegenwoordig zijn er zorgen over de veiligheid van de scheepvaart in de drukbevaren zeestraat van Hormuz, vlak onder de kust van Iran.

Daar patrouilleert daarom een Amerikaanse oorlogsbodem, de kruiser USS Vincennes. Het is gevaarlijk werk: bij een Iraanse luchtaanval twee jaar eerder zijn meer dan dertig Amerikaanse militairen gedood. Op de ochtend van 3 juli 1988 probeert de Vincennes een Pakistaans vrachtschip te ontzetten dat wordt aangevallen door snelle boten van de Iraanse Revolutionaire Garde. Het gaat mis: de Vincennes zet de achtervolging in op de Iraniërs, belandt daarbij – mogelijk per ongeluk – in Iraanse wateren en brengt meerdere Iraanse militaire boten tot zinken.

In deze chaos duikt op de radar van de Vincennes ineens vlucht 655 op. Die vertoont volgens de commandant van de Vincennes het vluchtgedrag van een aanvallende Iraanse straaljager. Hij aarzelt niet en laat het vliegtuig met twee luchtafweerraketten neerhalen.

‘Normale vlucht’

Uit Amerikaans onderzoek blijkt achteraf dat er geen enkele reden was om te denken dat vlucht 655 een aanvallende straaljager is. De Airbus, die elke dag boven de straat van Hormuz vliegt, maakt vliegbewegingen zoals je mag verwachten van ‘normale commerciële luchtvaart’ en houdt zich aan ‘de toegewezen route’.

Vanuit een rouwend Teheran roept Irans hoogste leider, Ayatollah Khomeini, op tot een ‘echte oorlog’ tegen de VS. ‘We moeten allemaal naar het oorlogsfront gaan en vechten tegen Amerika en haar vazallen.’ Bij de massale uitvaart van de slachtoffers klinken de kreten ‘Dood aan Amerika’ en ‘Oorlog, oorlog tot de overwinning!’

De Sovjet Unie eist dat de Amerikanen de Perzische Golf verlaten. De VS krijgen echter steun van een onverwachte bondgenoot in de regio: de Iraakse president Saddam Hoessein, volop in oorlog met Iran. Hoessein noemt de Amerikaanse aanval een ‘betreurenswaardig ongeluk.’ Het zal nog ruim twee jaar duren voordat de VS voor het eerst Irak binnenvallen en vijftien jaar voordat de Iraakse dictator uiteindelijk door de Amerikanen wordt afgezet.

Escalatie

Alle wereldmachten in die tijd weten dat het per ongeluk neerhalen van een passagiersvlucht zomaar tot militaire escalatie kan leiden. Als de Sovjet-Unie in 1983 bij vergissing een Koreaanse passagiersvlucht neerschiet die onderweg is van de VS naar Zuid Korea – 269 doden – is dat voor de NAVO reden om in Duitsland over te gaan tot de installatie van Pershing-raketten, gericht op Rusland.

Rondom vlucht 655 beperken Iran en de VS zich tot een juridisch gevecht. De VS proberen tijdens een bijeenkomst van de Internationale Organisatie voor Burgerluchtvaart de schuld op Iran af te schuiven. Volgens de Amerikanen had Iran moeten voorkomen dat het burgervliegtuig ‘in een oorlogsgebied’ vloog. In 1989 stapt Iran naar het Internationale Gerechtshof in Den Haag. Na jaren procederen gaan de VS akkoord met een schikking. Iran ontvangt 131 miljoen dollar. Als onderdeel van de schikking moeten de VS ‘grote spijt’ erkennen over het verlies van mensenlevens bij het neerhalen van de vlucht.

Tot op de dag van vandaag geldt vlucht 655 in Iran als een symbool voor al het slechte waar Amerika voor staat. Afgelopen week refereerde de Iraanse president Hassan Rohani nog aan het neerhalen van vlucht 655, kort voordat het Iraanse leger in een klaarblijkelijke vergissing zelf de Oekraïense Boeing neerhaalde.