Vlaamse literatuur: meer dan een 'sappig taaltje'

Wie ook maar een heel klein beetje van boeken houdt, zal uren leesplezier beleven aan Het boek in Vlaanderen sinds 1800 van Ludo Simons (74). De voormalige conservator van het Letterenhuis kreeg een kwarteeuw geleden al veel lof voor dit titanenwerk (639 pagina's). Sinds 1988 is er veel gebeurd in boekenland en ook in Vlaanderen. Daarom drong een actualisering zich op.

Het boek is meer dan een encyclopedie waarin alle belangrijke uitgevers, boekhandelaars, literaire organisaties en auteurs worden opgesomd. Tussendoor vertelt Simons hoe de Nederlandstalige literatuur in Vlaanderen vanaf de achttiende eeuw tot nu evolueerde. In den beginne was er namelijk... bijna niets. Als er al uitgevers waren in Vlaanderen, dan gaven ze vertaalde Franse boeken uit. Auteurs die in het Nederlands (Vlaams) schreven, beperkten zich tot volksboeken, devote verhaaltjes of almanakken. Wie een roman wilde uitgeven, moest zelf de drukker en de uitgever kunnen betalen. Het analfabetisme was hoog en in Nederland lustte men de Vlaamse letteren niet.

Zondig

Een van de meest ontluisterende verhalen in het boek gaat over Hendrik Conscience. De man die zijn volk leerde lezen en die aan de wieg staat van de Vlaamse literatuur, kon zijn debuut In 't wonderjaer en zijn meesterwerk De leeuw van Vlaanderen maar uitgeven met steun van... Leopold I. "Conscience was bevriend met de hofschilder van Leopold I, Gustaaf Wappers. De koning vond het belangrijk de Vlaamse literatuur te steunen omdat hij Frankrijk wilde tonen dat België meer was dan een francofone staat. Tot twee keer toe stopte hij Conscience geld toe.

"Na het succes van De leeuw van Vlaanderen gingen nog andere Vlaamse schrijvers romans schrijven. Dat genre werd eerst als zondig beschouwd, maar het publiek was er verzot op. Of de Vlaamse literatuur was uitgestorven zonder de steun van Leopold I, kun je moeilijk aantonen. Maar het is erg twijfelachtig dat de kleine schoolmeesters en pastoors op eigen kracht de Vlaamse letteren op de kaart hadden kunnen zetten."

Het is een van de vele rode draden door het boek: de overheid heeft altijd een belangrijke rol gespeeld in het stimuleren van de letteren. Zo is het door een wet van Jules Destrée - de man die ooit aan de koning schreef dat er geen Belgen meer waren - dat Vlaamse uitgevers een beetje zuurstof kregen. "Door de wet-Destrée kregen de bibliotheken in België geld om boeken aan te kopen. Dat was niet veel, maar voor uitgevers soms toch genoeg om het hoofd boven water te houden."

Sorry voor het Vlaams

Vlaamse schrijvers stellen van oudsher vaak hun hoop op Nederland om te overleven. "Het is zo dat de meeste Vlaamse succesauteurs eerst in Nederland aan de bak kwamen en nadien ook Vlaanderen veroverden", zegt Simons. "Dat gold al voor Guido Gezelle, voor Stijn Streuvels, Cyriel Buysse en later ook voor Hugo Claus en Louis Paul Boon. Ook recent nog voor Annelies Verbeke en Peter Terrin."

Anderzijds blijft het slechte imago van het Vlaamse boek in Nederland een hinderpaal. "Dan ging het niet alleen over de literaire kwaliteit, maar ook over de lamentabele uitgave", zegt Simons. "Slecht papier, slecht gedrukt, lelijke covers." Vlaamse uitgevers deden vaak hun beklag over de dumpingprijzen die door hun Nederlandse collega's werden gehanteerd. De Nederlandse markt werd in de negentiende eeuw vakkundig afgeschermd van Vlaamse boeken, tenzij ze door Nederlandse uitgevers werden uitgegeven.

In Vlaanderen kregen auteurs die in Nederland succes hadden ook vaak kritiek omdat hun boeken alleen maar in de smaak zouden vallen voor hun "sappig taaltje", alsof Vlaamse literatuur iets exotisch was. Dat was zo voor Gezelle, maar later ook voor Boon, Claus en anno 2013 voor Verhulst.

Vandaag lijken de krachtverhoudingen gewijzigd. Vlaamse uitgevers hebben grote overnames gedaan in Nederland. De Persgroep kocht PCM en behield de kranten (behalve NRC Handelsblad). De uitgeverijen (waaronder De Bezige Bij en Meulenhoff) werden verkocht aan WPG (geleid door de Vlaming Koen Clement) en Lannoo. Daardoor hebben Vlamingen voor het eerst een stevige vinger in de pap in het Nederlandse uitgeverswezen.

"Ik hou mijn hart een beetje vast", zegt Ludo Simons. "Boeken uitgeven is specialistenwerk en wanneer kapitaalkrachtige groepen interesse betonen in de sector in de hoop er geld te kunnen verdienen, gaat het vaak mis. Vroeger werden uitgevers gedreven door ideologische drijfveren. Boeken uitgeven moet voortaan vooral rendabel zijn, de romantiek is er wat af."

Vlaamse fictie blijft moeilijk verkoopbaar in het Noorden, tenzij de auteur de zegen heeft gekregen van de Nederlandse critici. Onze non-fictie doet het tegenwoordig erg goed, maar die richt zich toch vooral op de Vlaamse markt. Een boek van Ivan De Vadder of Jos Geysels krijg je in Nederland niet verkocht. Hoe graag we ook zouden willen dat Vlaanderen en Nederland dichter bij elkaar komen, het blijven toch twee verschillende publieken. Simons: "In Nederland worden amper kookboeken gekocht en strips zijn er marginaal. Ook luxueuze kunstboeken krijg je er aan de straatstenen niet kwijt."

Ludo Simons is de zoon van Jozef Simons (1888-1948), frontsoldaat in de Eerste Wereldoorlog, activist en auteur van Eer Vlaanderen vergaat, zowat de enige frontroman uit de Vlaamse literatuur. Vader Simons is nu zo goed als vergeten en met hem heel wat andere Vlaamse auteurs uit de negentiende en twintigste eeuw. Simons wijt dat aan de repressie na de Tweede Wereldoorlog. "Toen werd de indruk gewekt dat alle Vlaamse auteurs collaborateurs waren. Mijn vader heeft nooit gecollaboreerd en heeft tijdens de oorlog zelfs geen enkel boek uitgegeven."

De creatiefste sector

In een tijdsgeest waarin het Vlaams-nationalisme in een heel extreme hoek wordt geduwd, is het ook erg moeilijk om de Vlaamse klassieke auteurs van toen opnieuw in een juist perspectief te plaatsen. Dat 'verdriet van Vlaanderen' is ook een rem op het wetenschappelijk onderzoek. Zo is eigenlijk alleen de geschiedenis van uitgeverij Manteau goed onderzocht. "Neem nu uitgeverij De Sikkel van Eugène De Bock (1889-1981). Die was vrijzinnig, avant-gardistisch en modern. Hij gaf Van Ostaijen uit maar ook de Celbrieven van Wies Moens en later poëzie van onder meer Hugo Claus."

Veel sympathie heeft Simons ook voor Victor De Lille (1863-1940) uit Maldegem. Deze journalist is nu vooral nog bekend voor zijn speurwerk naar de moorden van Beernem, die verwerkt werden in de VRT-reeks De bossen van Vlaanderen. Hij gaf echter ook erg goedkope volksboeken uit, Duimpjesuitgaven. Misschien meer nog dan Conscience leerde De Lille zijn volk lezen. "Al die wonderlijke initiatieven, figuren en uitgaven wachten nog op onderzoek", zegt Simons, die zijn jonge collega's oproept om het titanenwerk dat hij de afgelopen decennia verricht heeft, voort te zetten.

Het boek in Vlaanderen is een heerlijk optimistisch boek. Ludo Simons is vol vertrouwen over de toekomst van het boekenvak. "Er is geen enkele sector waar zo veel creativiteit aanwezig is als in de wereld van het boek", zegt hij. "Ook al is er een grote concentratie bezig waarbij uitgeverijen almaar groter worden, toch komen er telkens, van onderuit, nieuwe initiatieven bij: boekhandels, uitgevers, tijdschriften, literaire clubs en salons. Het bloed kruipt waar het niet gaan kan."

Ludo Simons, Het boek in Vlaanderen sind 1800, Lannoo, 639 p., 49,99 euro. www.lannoo.be