Viroloog Piet Maes: ‘Men had veel doden kunnen voorkomen’

Hij doctoreerde bij Marc Van Ranst, werkte twee jaar voor het Amerikaanse leger en volgt de evolutie van monkeypox (zeg niet: ‘apenpokken’) op de voet. Viroloog Piet Maes legt uit wat we weten en werpt nog een blik op corona. ‘Men had veel doden kunnen voorkomen.’

“Ik heb de laatste twee jaar heel veel interviews geweigerd”, zegt viroloog Piet Maes (47) in zijn kantoor aan het Leuvense Rega Instituut. “Ik had weinig tijd en interviews geven mij te veel stress, zeker de kritiek die je dan soms krijgt op sociale media. Hoe Marc Van Ranst, die ik zeer goed ken, omgaat met de vuiligheid die hij over zich heen krijgt – ik zou het niet kunnen, ik zou daar wakker van liggen. Van Marc glijdt die bagger af. Ik ben onzekerder.”

Piet Maes had de voorbije twee jaar zijn handen ook vol. Van bij het begin van de pandemie analyseerde hij haast onafgebroken coronastalen. Nu is zijn labo een van de twee plekken in ons land waar stalen worden getest op monkeypox, een naam die hij liever gebruikt dan de term ‘apenpokken’.

“Ik maak deel uit van een internationaal comité dat namen bedenkt voor virussen”, zegt hij. “Monkeypox is de officiële naam. Het is jammer dat je die kunt vertalen, wat je bij Puumala orthohantavirus bijvoorbeeld niet kunt. (lacht) Monkeypox werd voor het eerst waargenomen bij apen, maar apen zijn niet de natuurlijke gastheren. Wellicht zijn dat knaagdieren, misschien een Afrikaanse muizensoort. We weten het nog niet zeker.”

Zijn dit de eerste gevallen ooit in België?

“Inderdaad.”

Maar zou ik hier ook zitten zonder de coronapandemie? Is het de aandacht waard?

“Het is wel heel uitzonderlijk, wat nu gebeurt. Dus in de wetenschappelijke wereld zou het zeker breed zijn opgepikt. We hebben nu toch al honderden gevallen in Noord-Amerika en verschillende Europese landen. Er zijn eerdere uitbraken geweest in het Westen, maar die werden dan meteen de kop ingedrukt. Dus dit is speciaal. Maar of het zonder de pandemie ook zoveel aandacht in de media had gekregen? Ik denk van niet.”

We hoeven er niet van wakker te liggen.

“Dat is dubbel. Ik wil het niet minimaliseren, want je krijgt het liever niet, natuurlijk. Maar we hoeven ons zeker geen grote zorgen te maken. We weten ondertussen dat de stam die hier circuleert een milde stam is. We kennen er twee: de Centraal-Afrikaanse stam, die je vooral in Congo aantreft, en de West-Afrikaanse stam, die veel minder dodelijk is. De eerste stam kan een mortaliteit hebben tot 10 procent, de tweede maar ongeveer 1 procent.”

Eén dode op honderd gevallen: dat is toch enorm veel?

“Ja, maar je moet duidelijk het onderscheid maken tussen Afrika en de westerse wereld. Bij ons is de gezondheidszorg uitstekend, patiënten krijgen goede ondersteuning, we hebben degelijke antivirale middelen. Ik ga hout vasthouden, maar dankzij die goede zorgen zal monkeypox hier wellicht helemaal geen doden maken. Al kunnen zwangere vrouwen en kinderen wel ernstig ziek worden.”

Waar komen de besmettingen vandaan?

“Voor de positieve gevallen in België is er een duidelijke link met Darklands in Antwerpen (een internationaal fetisjfestival voor homoseksuele mannen, red.). Maar door de analyse van de genetische code weten we dat er ook een link is met een positief geval in Portugal. Het zou kunnen dat een aantal bezoekers van Darklands eerder op een evenement in Portugal zijn geweest, bijvoorbeeld. De komende weken zullen we de puzzel kunnen leggen.”

Met welke symptomen moet je naar de dokter?

“Als je letsels hebt die eruitzien als de blaasjes die iedereen ondertussen kent van de foto’s. Al voeg ik daaraan toe dat de gevallen in ons land veel milder zijn, en er dus helemaal niet uitzien zoals op die typische foto’s. Bij de stalen die wij binnenkregen, ging het vooral om letsels die werden waargenomen in de genitale regio. Dus wie daar iets opmerkt, kan zich misschien beter laten testen. Better safe than sorry.”

Hoe wordt het virus overgedragen? Ook via seksueel contact?

“Meestal via de huid. Door heel nauw contact, dus. Waarschijnlijk niet door bloed en sperma, wel door speeksel, omdat de letsels soms ook in de mond of de slokdarm voorkomen. Er bestaat een hypothese dat de eerste letsels zich manifesteren op de plek waar de infectie plaatsvond. Dat staat niet vast, maar het is een hypothese waar ook ik wel van uitga.”

Maar monkeypox is minder gevaarlijk dan smallpox, de klassieke mensenpokken waartegen we hier vroeger nog gevaccineerd werden?

“Veel minder gevaarlijk. Die pokken van vroeger waren heel ernstig: patiënten hadden zware letsels over het hele lichaam. En iedereen was er vatbaar voor, jongeren en volwassenen. Het is het enige actieve virus dat men ooit volledig heeft kunnen uitroeien, omdat de mens de natuurlijke gastheer is. Het bestaat niet meer, behalve in een paar diepvriezers in laboratoria. Het is volledig uitgeroeid door vaccinatie, wereldwijd. Vaccinatie is sinds eind jaren zeventig niet meer nodig.”

Virussen die ook bij andere diersoorten voorkomen, zijn moeilijker uit te roeien.

“Precies. Bij monkeypox zie je regelmatig een overdracht van dier naar mens. Het virus houdt zich schuil in een dierenpopulatie en veroorzaakt af en toe uitbraken bij de mens.”

Kan monkeypox door de lucht worden verspreid?

“Daar is geen enkele evidentie voor. Het is nog nooit beschreven in de wetenschappelijke literatuur. En dat lijkt mij ook logisch, als je ziet hoe het virus is opgebouwd. Het is veel groter en complexer dan het coronavirus, bijvoorbeeld. Via druppeltjes kun je monkeypox overdragen, dat geloof ik wel, maar niet via aerosolen, de verneveling in de lucht.”

Ik zie op sociale media een aantal kenners die toch voorzichtigheid bepleiten: je weet maar nooit dat straks blijkt dat het zich wél door de lucht kan verspreiden.

“Dat lijkt me toch onwaarschijnlijk. Het zou ook betekenen dat we nu al veel meer gevallen moesten hebben in België. Er is een duidelijke link met Darklands, en daar waren heel veel mensen samen bij elkaar in een binnenruimte. Ik heb foto’s gezien met veel volk erop. Als het virus door de lucht overdragen zou worden, moest het aantal gevallen nu echt boomen.”

Bij corona heeft men ook lang ontkend dat het virus via aerosolen overdraagbaar was, terwijl dat van meet af aan toch duidelijk had moeten zijn, niet?

“Ik denk inderdaad dat het van meet af aan evident had moeten zijn dat coronavirussen zich via verneveling in de lucht verspreiden. Dat wisten we van vroeger, daar was veel evidentie voor. Dat is ondertussen ook vastgesteld bij proeven met luchtreiniging in rusthuizen.”

Waarom hebben onze experts, en zelfs de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), dan niet meteen aan de alarmbel getrokken? Er werd constant gehamerd op besmetting via oppervlakten en via druppels. Terwijl de overdracht vooral via de lucht gebeurt.

“Ik begrijp dat zelf ook niet goed, waarom men dat niet meteen heeft gezegd.”

Dat inzicht had veel doden in rusthuizen kunnen voorkomen, door meteen gepaste ventilatie en luchtreiniging te voorzien.

“Ja, dat is waar. Men had daar volgens mij veel sneller van moeten uitgaan. Door dat inzicht had men veel doden kunnen voorkomen.”

Dat inzicht houdt in dat je kunt worden besmet door iemand die je niet ontmoet.

“Absoluut. Als iemand in een bus niest vlak voor het uitstappen, en daarna komt iemand anders langs die deur naar binnen, dan loopt die zeker de kans om het virus op te pikken en ziek te worden. Maar goed, ik heb mij buiten die discussies gehouden. Dat publieke debat is mijn ding niet, zoals ik al zei. Ik heb mij vanaf dag één bezig gehouden met het bepalen van de genetische code van de stalen. Ik heb mij op mijn werk gestort.”

Maar hoe verklaart u dat zelfs de WHO besmetting via aerosolen lang heeft ontkend?

“Daar heb ik echt geen goede verklaring voor. De WHO baseert zich nooit op de mening van één persoon, maar bekijkt alles in grote meetings, met internationale experts.”

Ik zou u een dilemma willen voorleggen. Mensen die drie prikken hebben gehad en, voor zover ze weten, nog nooit besmet raakten, moeten die nog altijd hun best doen om zich te beschermen?

“Dat is een goede vraag. En het vervelende is: dat weet je niet. Heel wat mensen zijn na drie prikken nog flink ziek van een besmetting. Het is ook niet omdat je een gezonde, sportieve twintiger bent, dat je je geen zorgen hoeft te maken. We weten er nog altijd veel te weinig van. Omikron is nog altijd ernstig.”

Maar als het nog lang duurt voor je een eerste keer besmet raakt, werken de vaccins wellicht minder goed. Sciensano liet net weten dat de bescherming tegen infectie snel afneemt en dat hybride immuniteit, dus met een besmetting erbovenop, langer duurt. Kun je dan niet beter nu ziek worden dan over enkele maanden?

“Ik begrijp de vraag, maar ik zou zeker de besmetting niet opzoeken. Ik ben besmet geweest na mijn derde prik en was twee weken zwaar ziek. Bescherming tegen ziekenhuisopname blijft ook langer duren dan tegen infectie. Maar je kunt besmetting niet blijven vermijden, want dan moet je dat de rest van je leven doen – want corona gaat niet meer weg. Dus over uw dilemma: u moet doen wat u het beste vindt, die beslissing kan niemand anders nemen.”

Hoe zit het met de subvarianten van omikron, de zogenaamde BA.4 en BA.5. Hoe ver zijn die al opgerukt in ons land?

“Daar hebben we geen goed zicht meer op, omdat we zo weinig stalen binnenkrijgen. De aantallen zijn te klein, mensen laten zich veel minder testen. Daardoor is het hier rustiger, en heb ik ook de tijd om een uitgebreid interview te doen. Vroeger lag mijn telefoon hier en zag ik ’s avonds pas dat ik tientallen gemiste oproepen van journalisten had. (lacht) Maar qua surveillance zijn we niet goed bezig, we kunnen nu niet precies zeggen waar we staan.”

Zou het kunnen dat de ernst van corona wegdeemstert?

“Dat is heel moeilijk te zeggen. Alles hangt ervan af hoe het virus nog zal evolueren. Dat het zal blijven evolueren, staat vast. Misschien komt er een nieuwe variant die tot herinfecties leidt, maar erg mild en zonder impact op de gezondheidszorg. Maar voor hetzelfde geld komt er een nieuwe variant die de zwakkere populatie weer ziek maakt. Een virus kan milder worden naarmate het evolueert, maar dat hoeft niet zo te zijn. Er kan nog veel gebeuren.”

Er dreigen heel wat coronavaccins te vervallen. Kunnen we die niet aanbieden aan wie graag nog extra beschermd is?

“Dat zou men kunnen doen. Iedereen de keuze laten, maar de mogelijkheid aanbieden.”

En wat monkeypox betreft? Federaal minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke (Vooruit) wil vaccins aankopen voor het zorgpersoneel.

“Ik zeg niet dat vaccinatie nodig is, maar het is zeker mogelijk om het te doen. Er bestaat een goed vaccin. We zouden kunnen opteren om aan zogenaamde ringvaccinatie te doen: dan vaccineer je een kring van mensen rond elke besmette persoon. In de westerse wereld is die kringvaccinatie een vies woord, heb ik de indruk, maar dat we het in Afrika voor ebola doen, vinden de meesten dan weer de normaalste zaak van de wereld.”

Hebt u veel in Afrika gewerkt?

“Ik heb een jaar in Kenia gewerkt en heb via een doctoraatsstudent nog vaak contact met Congo. En in 2014 ben ik een paar keer in West-Afrika geweest. Die missie had ik te danken aan mijn ervaring bij het Amerikaanse leger. Ik heb een postdoc van twee jaar gedaan bij het medische instituut dat Amerikaanse soldaten moet beschermen tegen alle mogelijke infecties op het slagveld. Dat is erg belangrijk: een soldaat met veertig graden koorts verzwakt de troepen.”

Heeft het Amerikaanse leger expertise die andere legers niet hebben?

“Ze hebben in elk geval veel expertise. Neem nu het hantavirus. Doordat ze daar tijdens de Koreaanse oorlog veel ervaring mee hadden – pakweg drieduizend soldaten zijn er toen erg ziek van geworden – zijn ze daar sindsdien goed op voorbereid. In ex-Joegoslavië hebben soldaten uit bijna elk land dat virus opgedaan. Behalve Amerikanen, omdat die weten welke voorzorgen te nemen, waarvoor ze bijvoorbeeld moeten opletten als ze in het bos slapen.”

Hebt u veel missies meegedaan?

“Ik zat vooral in de Verenigde Staten zelf. Maar ik heb een paar missies meegedaan. Helaas mag ik daar niets over zeggen.”

Bij het Amerikaanse leger gewerkt, en toch stress krijgen van interviews: raar.

(lacht) “Ik mis dat werk soms wel. Ik had nog vijf jaar kunnen blijven, maar mijn vriendin en ik besloten om terug te keren omdat onze dochter net drie jaar was – als we nog vijf jaar waren gebleven, was het voor haar misschien moeilijk geweest om terug naar België te komen. En dat wilden we haar niet aandoen.”