Verwarmen is peperduur voor slecht geïsoleerde scholen: ‘We zullen dekentjes moeten leggen’

Het is koud in de klas. 67 procent van de – vaak meer dan een eeuw oude –scholen heeft geen muurisolatie, zo blijkt uit een nieuwe KU Leuven-studie. 55 procent heeft geen dakisolatie, een derde niet eens dubbelglas. Noodgedwongen bespaart het onderwijs op verwarming. ‘Wij hebben nu een schoolwinkeltje met warme truien voor kinderen die er anders geen kunnen betalen.’

Ingeduffeld in dikke jassen buigt een klas vierdejaars van het Koninklijk Atheneum Antwerpen zich over een invulblad vol Franse vervoegingen. “Het is elke les een stormloop naar de stoelen naast de chauffage”, zegt de leerkracht. Het is vaak koud in de klas, beamen de leerlingen, en dat al voor het derde jaar op rij. De vorige twee winters moesten de ramen open tegen corona, dit jaar wordt er stevig bespaard op energie omdat de factuur onbetaalbaar wordt. Het is donderdag, net na de eerste speeltijd, en over een uurtje gaat de verwarming hier onherroepelijk uit. “Het went”, haalt een meisje haar schouders op.

Het bekende schoolgebouw aan de Antwerpse Rooseveltplaats werd gebouwd in de jaren 1880, en nog steeds is het dak niet geïsoleerd en hebben de meeste lokalen nog enkel glas. “De ramen zitten vol kieren en spleten”, vertelt directrice Karin Heremans. In de vleugel van de lagere school zijn de blote bakstenen zichtbaar door het afbladderende pleisterwerk. “In 2019 betaalden we 81.000 euro aan energie. Dit jaar verwachten we een rekening van 155.000 euro.”

Er zit dus niets anders op dan besparen waar het kan: er wordt beknibbeld op papier, nieuw schoolmeubilair en broodjes tijdens vergaderingen, en het gasverbruik wordt nauwlettend in de gaten gehouden via een app. “Elke dag kijken we naar de voorspellingen van het KMI om te zien hoelang de verwarming aan moet”, zegt Heremans. Maar waar vroeger gestookt werd van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat – in deze gebouwen wordt ook avondschool georganiseerd – is dat nu hoogstens enkele uren per dag.

“We hoopten dat we de verwarming pas na de herfstvakantie moesten aanzetten, maar in de kleuterschool was het niet meer houdbaar: door de slechte isolatie was het daar maar 13 graden, ook al stond de ketel ingesteld op 19 graden”, vertelt Heremans. Inmiddels is ook de leerlingenraad om hulp komen vragen: in deze school heeft niet iedereen een warmte trui of jas. “We hebben nu een schoolwinkeltje met warme kleren. Sommige leerlingen blijven tijdens de pauzes ook binnen bij een chauffage, omdat dat hun enige moment van warmte is. We vragen ons af hoe het in de winter gaat zijn. Misschien is het een idee om in elke klas dekentjes te leggen?”

Energiecrisis

In Hoboken houdt ook Dirk Lenaerts, directeur van het Sint-Agnesinstituut, het verbruik nauwlettend in de gaten. De 750 leerlingen zitten deels in een nieuwbouw, maar het oude gedeelte van de school is ook meer dan 100 jaar oud en niet geïsoleerd. “Het is zoeken naar een evenwicht tussen zuinigheid en comfort. Lager dan 19 graden willen we niet gaan, maar het is bang afwachten voor de factuur: in 2020 maakte energie 9 procent uit van onze werkingskosten, nu is dat eerder 17 procent. En dan hebben we nog geluk: net zoals de meeste scholen hebben we nog een vast contract. Stel je voor dat we de reële marktprijs voor gas zouden moeten betalen: dan konden we gelijk de school sluiten.”

De energiecrisis treft vandaag iedereen, maar het onderwijs krijgt er nog harder van langs. De reden: het patrimonium is veelal compleet verouderd. “Op opendeurdagen zijn ouders vaak verrast dat schoolgebouwen nog niets veranderd zijn in vergelijking met hun eigen schooltijd”, vertelt onderwijseconoom Kristof De Witte (KU Leuven), die net de Vlaamse schoolinfrastructuur in kaart bracht. De conclusie: het gros komt zelfs niet in de buurt van de hedendaagse energienormen.

Ergste schok

Ruim een op de acht schoolgebouwen is namelijk meer dan een eeuw oud. Bij het GO! is de gemiddelde leeftijd 45 jaar. Een kwart van alle infrastructuur is net na de Tweede Wereldoorlog gebouwd. Daarmee zijn gebouwen van het onderwijs ouder dan die van andere publieke sectoren zoals de gezondheidszorg.

Naast de structurele onderfinanciering is infrastructuur traditioneel het eerste waarop bespaard wordt. Het gevolg: veel scholen hebben geen muurisolatie (67 procent) of dakisolatie (55 procent). Een derde heeft niet eens dubbele beglazing en 61 procent moet het stellen zonder energiezuinige ledlampen. En dat voelen de leerlingen. Amper de helft van de schooldirecties gaf tijdens een bevraging in 2018 aan dat er in de klas (meestal) een aangename temperatuur was.

Wat dit nu finaal betekent voor de eindfactuur is, net zoals voor particulieren, moeilijk te voorspellen. De meeste scholen zitten via hun koepel of scholengroep nog in een soort groepscontract met vast tarief, en dat dempte tot nu de ergste schok. Maar veel van deze contracten lopen het komende jaar stilaan af.

Grote klap

Het Gemeenschapsonderwijs (GO!) becijferde alvast dat voor hun scholen de energiekosten voor dit kalenderjaar met 55 procent zullen stijgen ten opzichte van 2019, het referentiejaar voor corona, toen de ramen openstonden en de stookkosten daardoor al toenamen. Dit komt neer op een stijging van 28 naar 43 miljoen euro. Maar de grote klap wordt pas volgend jaar verwacht: dan zou de energiekost met maar liefst 158 procent toenemen, wat neerkomt op een factuur van 72 miljoen euro.

Scholen geven aan dat als het zo verdergaat, ze meer dan de helft van hun jaarlijkse werkingskosten kwijt zijn aan energie, waardoor er minder overblijft voor andere dingen zoals didactisch materiaal of toezicht in de refter. “Deze afgeleefde gebouwen hebben niet alleen een grote impact op de leerprestaties, het welbevinden en de aantrekkelijkheid van scholen, het gebrek aan investeringen in infrastructuur wordt nu een financiële molensteen”, zegt De Witte.

Scholen zitten met hun begroting vast in een neerwaartse spiraal, beaamt directeur Wietse Coolen van Horteco Vilvoorde, ook wel bekend als de tuinbouwschool. De school huist in een statig gebouw uit het interbellum, met metershoge plafonds en art-deco-elementen. Mooi, zo beaamt Coolen, die in een gewatteerde jas aan zijn bureau zit, “maar iets minder leuk als er volop een energiecrisis woedt.” Op deuren en aankondigingsborden hangen affiches die de leerlingen aanmanen om de deuren dicht te houden en met warme sokken en laagjes naar school te komen.

“We hebben ooit eens een gratis partij isolatie gekregen, daarmee hebben we in het hoofdgebouw de helft van de zolder geïsoleerd,” vertelt Coolen. Maar omdat er verder geen budget is om te investeren in energiebesparende maatregelen, lopen de rekeningen elk jaar op en is er nog minder geld. “We hebben veel ruimte voor zonnepanelen, maar het heeft geen zin om die te plaatsen zolang de daken niet geïsoleerd en in goede staat zijn. Uiteindelijk gebeurt er dus niets.” Nog een voorbeeld: in de school hangen duizenden oude lampen, maar het is te duur om ze allemaal te vervangen door zuinige ledverlichting. “Voor de energieleningen van de overheid voldoen we niet aan de voorwaarden en als gemeenschapsschool mogen wij niet aankloppen bij de bank. Nochtans zou dat voor ons een grote hulp zijn, zonder dat het de overheid iets kost.”

Kelders uitpluizen

De oude verwarmingssystemen bemoeilijken hier ook efficiënt verbruik: “Ik stel regelmatig vast dat het na vijf uur nog warm is in sommige klaslokalen. Maar wij hebben 65 lokalen in negen gebouwen. Iemand moet dus eens in alle kelders gaan uitpluizen hoe de installaties in elkaar zitten en dan uitdokteren welke chauffage wanneer aan en uit moet. Dat is een gigantisch werk. Pas op: het is goed om deze oefening eens te maken, maar in deze omstandigheden is dat bijna niet te doen.”

Volgens berekeningen van Coolen maakte energie in 2021 zo’n 21 procent uit van het totale werkingsbudget, en zal dit in 2023 oplopen tot maar liefst 59 procent. Dat is een stijging van 279.000 naar 761.000 euro. De dure energieprijzen wegen hier eens zo hard door, want het verbruik ligt hier bovengemiddeld hoog, net zoals bij vele andere scholen die veel tso- en bso-opleidingen aanbieden. In de lessen houtbewerking draaien de freesmachines immers de hele dag en een bakkersopleiding kan niet zonder hete ovens. Bij Horteco moeten dan weer de serres opgewarmd worden.

“Sommige teelten doen we deze winter niet: we gaan bijvoorbeeld geen tomaten planten, want dat kost gewoon te veel energie”, vertelt Coolen over de impact. Maar hij kan moeilijk het hele curriculum overboord gooien en de grote koelcellen waarin dierenvoeding en geoogst fruit ligt, die moeten blijven draaien. In de hokken waar de koudbloedige reptielen zitten, en waar leerlingen dierenverzorging in hun T-shirt maden en stukjes ijsbergsla prepareren als voeding, kan de temperatuur nu eenmaal niet onder de 24 graden, anders worden de dieren ziek. De school heeft ook een internaat, daar moet ’s avonds gestookt worden. “En dan hebben we tot nu toe nog geluk gehad met de warme herfst en de coronacijfers.”

Het Atheneum in Antwerpen loopt dan weer vast op zijn status als beschermd monument. “Het is fijn dat de geschiedenis van dit gebouw erkend wordt, maar het is moeilijk daar constant rekening mee te houden. Zo moesten hier ooit een aantal kapotte ramen vervangen worden na een storm. Al een geluk dat ik toen aanwezig was op de werfvergadering, of we zaten opnieuw met enkel glas. Ik heb toen echt moeten uitleggen dat ze dat niet konden maken.”

Containerklassen

In Deurne zitten ze dan weer met het omgekeerde probleem. Basisschool De Trampoline bestaat volledig uit containerklassen, of liever: modulaire units. Deze zijn tegenwoordig prima geïsoleerd, verwarmd en verlucht, maar ook bij De Trampoline lopen de rekeningen op. “Wij hanteren hier nu een temperatuur van 19 graden. Wij kunnen dat niet zelf regelen, ons verwarmingssysteem wordt centraal gestuurd”, vertelt directeur Erik Loenen.

Maar deze installatie – “van goedkope makelij”, aldus de directeur – leidt soms een eigen leven, waardoor de verwarming of het aircosysteem op rare momenten opspringt, ook tijdens het weekend of schoolvakanties. “Ik trek soms overal de stekkers uit, omdat we anders te veel energie verspillen.”

De laatste jaren wordt er wel meer geïnvesteerd in infrastructuur en inmiddels heeft Vlaamse onderwijsminister Ben Weyts (N-VA) ook extra geld vrijgemaakt: dit en volgend jaar krijgen de scholen in totaal 134 miljoen euro om de ergste energienood te ledigen. Ook is er 100 miljoen euro voorzien voor renteloze energieleningen. Volgens de woordvoerder voldoet het budget voor energieleningen tot nu toe altijd aan de vraag.

Sluiten

Toch is de grote vraag, zegt Coolen, of de extra middelen zullen volstaan? “Voor zover ik kan inschatten, zou onze school zo’n 80.000 euro extra krijgen, terwijl de factuur 480.000 euro duurder zal uitvallen. Daarnaast voelen wij ook de impact van de inflatie en de duurdere bouwmaterialen.”

In het buitenland wordt her en der geopperd dat de scholen mogelijk een paar dagen per week zullen sluiten als besparingsmaatregel, maar dit is bij ons niet aan de orde. Wel houden directies overal de vinger op de knip. In Vilvoorde worden de plannen om twee ruimtes om te bouwen tot klaslokalen uitgesteld, in Hoboken is er dit jaar geen budget om versleten schoolbanken te vervangen of klaslokalen een nieuwe lik verf te geven. “De lampen van onze beamers schijnen niet meer zo goed. Maar zolang ze nog schijnen, kopen we geen nieuwe, vertelt directeur Lenaerts. “Het zijn veel kleine ingrepen, maar dat heeft natuurlijk wel een impact op de leerlingen en leerkrachten die hier een groot deel van hun tijd doorbrengen.”

Quick wins

Volgens econoom De Witte zijn er in het onderwijs evenwel tal van quick wins te behalen, zoals bijvoorbeeld het installeren van ledverlichting. “Ja, dat vraagt een behoorlijke investering, maar de besparing is gigantisch. De sector moet daar wat meer risico’s durven nemen. Hopelijk brengt deze crisis een omslag.” Ook moeten we vaker verouderde infrastructuur platgooien en vervangen door nieuwbouw. “Er zijn veel oude schoolgebouwen die weinig historische waarde hebben en die bijna onmogelijk te renoveren zijn volgens de nieuwste normen, ook op het vlak van modern onderwijs of toegankelijkheid voor rolstoelen.”

Voor het Antwerpse Atheneum is inmiddels een beheersplan opgemaakt voor een grootschalige renovatie, al zal het nog 24 jaar duren voor die werken klaar zijn. Ook Heremans hoopt dat de energiecrisis het dossier in een stroomversnelling brengt. “Ik pleit voor grote klimaatinvesteringen in schoolgebouwen. Ik besef dat dit veel kost, maar de winst zou enorm zijn. Neem nu onze school, ingeklemd tussen vier straten. Stel je voor dat wij onze daken vol zonnepanelen zouden kunnen leggen: we zouden de hele buurt van stroom kunnen voorzien.”