Verknocht aan water uit de fles: waarom de Belg de neus ophaalt voor kraanwater

De Belg blijft grootverbruiker van voorverpakt flessen­water. Het drinkwater dat bij ons uit de kraan stroomt heeft geen al te best imago en moet opboksen tegen heel wat voor­oordelen. ‘Kalk­aanslag? Je lichaam is geen koffiezet, hè.’

Ik doe het plichtsgetrouw wekelijks, maar altijd met veel tegen­zin. En schaamte. Het liefst wacht ik tot al onze buren slapen, zodat niemand ons kan horen. Of nog erger: zien. Soms besef ik pas dat er al een week gepasseerd is wanneer ik al half in slaap ben gevallen. Dan sms ik mijn lief dat God hem met reden twee handen heeft gegeven en dat hij het voor deze keer zonder mijn hulp moet stellen. Eerlijk? Het is eigenlijk ook wel zijn zak. Hij is degene die hem telkens tot de nok toe vult met zijn lege pet­flessen, dus vind ik ook dat hij degene moet zijn die ons pmd-afval buitenzet.

Mijn lief is lang niet de enige die zijn plastic wegdrinkt. Heel wat landgenoten zijn nogal verknocht aan flessen­water. Wij Belgen drinken anderhalf miljard liter flessenwater per jaar. Per Belg is dat zo’n 130 liter. Ter vergelijking: de gemiddelde Nederlander drinkt 25 liter flessenwater per jaar. Een pak minder dus. Uit een onderzoek uit 2010 stond de Belg nog op de vierde plaats van grootste drinkers van gebotteld water ter wereld, na Mexico, Italië en de Verenigde Arabische Emiraten. Volgens de recentste cijfers uit 2018 zijn we gezakt naar de achtste plaats, maar vooral omdat andere landen (zoals Duitsland en Spanje) meer flessenwater zijn beginnen drinken. Uit een recente IPSOS-bevraging (januari 2021) blijkt dat 52 procent van de Belgen het liefst flessenwater drinkt, en slechts 35 procent kraanwater verkiest. Een op de vier Belgen drinkt zelfs nooit kraantjeswater. Slik.

Leidingwater heeft immers nog steeds een slecht imago. Onderzoekers van de UAntwerpen, in samenwerking met Water-Link en het Vlaams Kennis­centrum Water (Vlakwa), ondervonden dat Vlamingen nog steeds denken dat het ongezonder is dan flessenwater. Toegegeven, de idyllische natuurtaferelen die ons worden voorgehouden in de reclames voor Spa ogen appetijtelijker dan pakweg het Albert­kanaal – de helft van het kraanwater uit België komt uit oppervlaktewater, het meeste uit het Albert­kanaal. “Toch is het water dat door drinkwatermaatschappijen geleverd wordt heel zuiver en veilig”, zegt Marjolein Vanoppen, water­wetenschapper aan de faculteit bio-ingenieurs­weten­schap­pen van de UGent en co­auteur van het boek Weg van water (2021). “Leidingwater is een voedingsproduct en wordt ook als dusdanig gereguleerd door de overheid - het moet aan heel wat voorwaarden beantwoorden en het wordt streng gecontroleerd.”

Wrange smaak

De verplichtingen waaraan watermaatschappijen moeten voldoen, zijn opgenomen in de Vlaamse drinkwaterwetgeving. Daarin staan onder meer zestig micro­biologische en chemische parameters opgelijst waarop jaarlijks grondig gecontroleerd wordt, zowel aan de bron als tijdens en na het zuiveringsproces. In de realiteit controleren drink­water­bedrijven als Pidpa zelf op meer dan 200 stoffen. Daarnaast worden er ook steekproeven aan de kraan bij consumenten gehouden. Op basis van die controle stelt de Vlaamse Milieu­maatschappij (VMM) een rapport op, dat vrij te raadplegen is op hun website. Het laatste rapport dateert van 6 oktober 2020. Daaruit blijkt dat het water dat in Vlaanderen verdeeld wordt (na het waterproductiecentrum of in belangrijke opslaglocaties zoals watertorens) in 2019 bijna altijd aan de opgelegde normen voldeed. “De drinkwaterkwaliteit aan de kraan is al jaren goed. In meer dan 99,52 procent van de analyses voldeed het kraanwater aan de kwaliteits­eisen”, aldus Bernard De Potter van VMM. “Het water dat uit de kraan komt, kan wel een andere kwaliteit hebben dan het water dat geleverd wordt door het drinkwaterbedrijf.”

Drinkwatermaatschappijen zijn immers niet verantwoordelijk voor je binnenleidingen. Loden leidingen, koppel­stukken uit messing of galvanische corrosie in de binnen­installatie van de waterleiding kunnen zorgen voor lood in drinkwater. In 2019 werd in 1,65 procent van de metingen de norm voor lood overschreden. “Kinderen tot een leeftijd van zeven jaar zijn extra kwetsbaar voor lood omdat ze in verhouding meer lood opnemen dan volwassenen. In een oudere woning is het dus zeker aan te raden om de binnen­installatie te (laten) controleren op de aanwezigheid van loden leidingen of tussenverbindingen”, zegt De Potter. Een loden leiding kan je onder andere herkennen aan de kleur. Een niet-geverfde loden waterleiding is grijs van kleur, een koperen leiding is roodbruin of lichtgroen. Lood is bovendien niet magnetisch: als je een magneet tegen de buis kunt plakken, bevat ze ijzer.

Toch smaakt het in mijn Antwerpse nieuwbouw de laatste tijd een tikkel wrang om mijn glas onder de kraan te houden. Figuurlijk, dan wel. De berichten over de met PFOS-verontreinigde bodem van de 3M-fabriek in Zwijndrecht zorgen ervoor dat ik twijfel of wat ik doe wel echt zo goed is. Marjolein Vanoppen benadrukt dat drinkwatermaatschappijen naast andere hormoonverstoorders en medicatie ook al een aantal jaar op PFAS aan het monitoren zijn, en dat de waarden voorlopig nergens boven de Europese norm liggen. Dit wordt bevestigd door de VMM.

Eind december 2020 werd bovendien een nieuwe Europese drinkwaterrichtlijn goedgekeurd. Voor PFAS is nu een wettelijke parameterwaarde vastgelegd die eind 2022 in Vlaamse wetgeving vertaald moet worden. Toch snapt Vanoppen mijn ongemak. “De helft van ons leidingwater komt uit grondwater, dus als je dan hoort dat d(i)e grond vervuild is, dan is dat eng. Anderzijds komt zowat al het flessenwater voort uit grondwater. Akkoord, grotendeels grondwater uit Wallonië, maar wie zegt dat de industrie daar nooit iets in de bodem geloosd heeft? Het is dezelfde soort bron, die op dezelfde manier vervuild kan worden, en toch staan we daar niet bij stil.”

Nitriet en nitraat

Mijn lief gaat echter niet tot microbiologisch niveau om zijn keuze voor single use sixpacks te verantwoorden. Hij vindt wat er uit onze kraan komt stinken en vies smaken, helemaal anders dan het heilige water waarmee hij in de Noorderkempen is opgegroeid. Tja. De smaak van het kraantjeswater is nu eenmaal afhankelijk van de samenstelling en dus van de bron waar het vandaan komt, zegt Vanoppen. Daarom dat leidingwater in Leuven bijvoorbeeld anders kan smaken dan leidingwater in Gent. Die smaak zegt echter niets over de kwaliteit van het water.

“Het geurtje dat mensen soms melden is chloor. Drink­water­maatschappijen voegen een kleine hoeveelheid chloor aan het water toe als extra veiligheid, om ervoor te zorgen dat ons water ontsmet blijft tot aan de kraan”, legt Vanoppen uit. “Het voordeel van chloor: het is een gas, dus dat vervliegt. In je leidingen kan dat uiteraard nergens naartoe, maar als je water uit de kraan in een fles, glas of karaf doet en dat eventjes laat staan, dan is die geur ook weg. Ook een Brita-kan of koolstof­filter kan de smaak van je kraanwater verbeteren. Nogmaals: dat doet niets extra voor je gezondheid, maar het kan de kalk en eventuele chloorgeur eruit halen.”

Kalk is inderdaad nog zo’n dingetje. Wanneer ik naar de witte laag op mijn huishoudtoestellen kijk, vraag ik me af of wat schadelijk is voor mijn belangrijkste machine, mijn koffie­zet, wel goed is voor mijn tweede belangrijkste machine, mijn lijf. “In flessenwater zit ook kalk, maar ze vermarkten dat als calcium”, lacht Vanoppen. “Dat is niet slecht voor je, dat zit trouwens ook in voeding, en nee, je aderen gaan daar niet van verkalken. Je lichaam is geen koffie­zet, hè.”

De vlieger dat kraanwater ongezonder is dan flessenwater gaat dus zeker niet op. In sommige gebottelde waters komt, net als in sommige regio’s in kraanwater, een te hoge concentratie nitriet en nitraat voor, wat nefast kan zijn voor zwangere vrouwen en zuigelingen. Een proef van Test Aankoop uit 2008 achtte daarenboven maar liefst 13 van de 48 geteste merken water ongeschikt voor dagelijkse consumptie vanwege het hoge gehalte mineralen. Onder meer Vitalinea, Contrex en Tönissteiner doorstonden de test niet. Daarbovenop bestaat de kans dat flessenwater eens geopend te veel bacteriën bevat wanneer het te warm of te lang wordt bewaard. Geopende flessen moeten in principe bewaard worden bij 4 graden en niet langer dan 24 uur. Om nog maar te zwijgen van hoe ongezond de productie, het transport en de verwerking van al dat plastic is voor onze planeet. Plastic flessen stoten zo 500 keer meer CO2 uit dan kraantjeswater. Om een liter flessenwater te bottelen, is drie liter water nodig.

De kracht van bevers

Het frappante is dat de meeste mensen dit uiteraard wel weten. Ze beseffen dat ze met het overstappen op kraanwater een grote stap zouden kunnen zetten richting een kleinere ecologische voet­afdruk. En zelfs de meest complotgevoelige anarchist zal moeten toegeven dat het waarschijnlijk is dat het water dat door onze kraan stroomt allicht wel veilig zal zijn tenzij anders geafficheerd. En toch. Waar komt dan onze innige band met de plastic fles vandaan?

Patrick Doyen, mede­oprichter van het bedrijf Robinetto, dat tap­systemen om kraanwater te koelen en te filteren voor de smaak verkoopt en verhuurt aan horeca­zaken, evenementen, bedrijven en particulieren, weet perfect tegen welke hardnekkige overtuigingen hij vecht. Hij heeft ze immers zelf mee geïnstalleerd. In een vorig leven was Doyen meer dan twintig jaar actief als marketing­specia­list bij Spadel en Coca-Cola.

“Als je naar de cijfers van het flessenwaterverbruik kijkt, dan zijn die vooral de laatste dertig jaar enorm toegenomen. Dat is niet zo vreemd”, zegt Doyen, die dus als geen ander weet hoe de Belg de afgelopen dertig jaar bestookt is geweest door reclame­campagnes van maar liefst vier commerciële reuzen. Zo zijn er niet alleen Spadel, dat Spa en Bru te slijten heeft, en Coca-Cola, dat de Belg aan Chaudfontaine wil krijgen, maar ook Danone (Evian) en Nestlé (Vittel) dingen naar ons hart en huishoudbudget. “Het unieke daaraan is dat ze alle vier op dezelfde nagel kloppen: dit water is natuurlijk en wordt door de natuur gezuiverd. Dat klopt ook, maar door daar constant op te hameren gaan we ervan uit dat leidingwater niet natuurlijk is.”

Affordable luxury

Doyen herinnert zich nog een van zijn succesvolste campagnes, toen hij Chaudfontaine van zijn duffe imago moest afhelpen. “Chaudfontaine is een natuurlijk mineraalwater. Het gaat honderden meters diep in de grond in een zuiveringsproces dat meer dan zestig jaar in beslag neemt. Onze eerste worp was dan ook een reclame­spot waarin een wetenschapper dit unieke, natuurlijke proces uitlegt. Dat deed bitter weinig. Voor onze tweede poging gooiden we het over een ietwat simpelere boeg: groene landschappen en bossen, kabbelende riviertjes, en twee bevers die hun fles vullen onder een kleine waterval. Dat was een gigantisch succes.”

Dat we in België zodanig verwend zijn door verschillende natuurlijke bronnen met mineraalwater zorgt er ook voor dat ons chauvinisme een rol speelt wanneer we ons in de dranken­rayon begeven. Sterker nog: vaak denken we lokaal te kopen wanneer we Spa in ons winkelkarretje laden. Hashtag ikkoopbelgisch, toch? Doyen nuanceert. “Zelfs als je in de Delhaize van Luik, een stad die op 8,5 kilometer van de bron van Chaudfontaine ligt, een fles Chaudfontaine koopt, moet die eerst een hele weg afleggen.” Zo wordt het water wel gebotteld aan de bron, maar wordt het daarna onder meer verscheept naar het dranken­depot in Ninove. Van Ninove wordt het dan op paletten opnieuw naar Luik vervoerd, waar het vervolgens in de winkel belandt. Dat zijn minstens 270 kilometers. Wie er dan nog aan denkt om goed te doen voor het milieu en mineraalwater in glazen flessen met statie­geld koopt, stuurt die vrachtwagens van Delhaize nogmaals het halve land door om die flessen terug naar Chaudfontaine te brengen.

Ons leidingwater komt óók uit lokale bronnen, het bevat óók mineralen en calcium en andere slogans waar flessenwater graag mee uitpakt, maar drinkwatermaatschappijen hebben nu eenmaal niet het marketingbudget van de grote multinationals. Ze houden zich er doorgaans niet mee bezig omdat het niet tot hun kerntaken behoort, en wanneer ze het wel doen in de vorm van een overheidscampagne, belichten ze het verkeerde. Twee jaar geleden lanceerde AquaFlanders, de koepelvereniging van de Vlaamse water- en riolerings­bedrijven, enkele spots waarin Tom Waes en Natalia ons aanspoorden om leidingwater te drinken. De pijler waar ze het meest op inzetten? Dat kraanwater gratis is. “Mensen hebben het ingebakken vooroordeel dat dingen die duurder zijn, vaak ook beter zijn.” Volgens Doyen is mineraal­water een affordable luxury: “Een fles water is honderd tot tweehonderd keer duurder dan een karaf kraantjeswater van hetzelfde volume, maar het blijft goedkoop. Voor een euro haal je meteen een heleboel status in huis. Net omdát je er geld voor neertelt, is het meer waard.”

Sta er maar eens bij stil. Zelfs als je voor jezelf rechtstreeks van de leidingen tapt, is de kans groot dat je je bezoek een glaasje flessenwater voorschotelt. Want je geeft je gasten toch geen water van de kraan? “Het is echt een cultureel gegeven”, zegt ook Vanoppen. “Daarom is het ook zo moeilijk om mensen overstag te laten gaan. Het gebeurt zo vaak dat mijn gespreks­partners, nadat ik al hun vooroordelen heb ontkracht of geduid, geen enkele rationele reden meer hebben om niet over te stappen op kraantjeswater. Maar ze doen het niet, omdat het ook een emotionele beslissing is.” Precies waarom de wetenschapper niet werkt, en de bevers wel.

De producten die we consumeren zeggen nu eenmaal iets over ons(zelf), en volgens experts is er dan ook nood aan een grondige mentaliteitswijziging, niet alleen bij de mensen zelf, maar ook bij de overheid over de manier waarop ons perfect drinkbaar water gebruikt wordt. Zeg niet: ‘Waarom zou ik het water drinken waar ik ook mijn toilet mee door­spoel?’; zeg wel: ‘Waarom spoel ik mijn toilet door met het water dat ik drink?’ “Het is toch waanzinnig dat we onze auto wassen of de traphal poetsen met drinkwater?”, zegt Vanoppen, die regelmatig lezingen geeft over hoe ons waterbeheer beter kan.

Momenteel neemt de overheid al maatregelen, zoals de verplichting van regen­water­installaties voor nieuwbouw, maar er is nog heel wat werk voor de boeg zodat we het water dat ons door de natuur gegeven wordt beter kunnen opslaan en verdelen. Niet enkel opdat de status van ons kraanwater opgekrikt wordt, maar ook opdat mensen erop weten te vertrouwen.

Tijdens de hittegolf van mei 2020 kwam er een paar dagen geen druppel water uit de kraan in Overijse door de ongelukkige combinatie van de aanhoudende droogte, werken aan de infrastructuur bij De Watergroep en de verdubbeling van het waterverbruik omdat mensen in groten getale zwembaden vulden en gazon­sproeiers aanzetten. Ons kraanwater is immers een van de weinige producten die we rechtstreeks bij de producent halen. Iedere zomer wordt er dan ook op het nieuws gewaarschuwd dat we er zuinig mee om moeten springen. Verhalen over droogte, verharding en het feit dat we regenwater moeilijk kunnen vasthouden zorgen ervoor dat we braafjes de douche­kraan dichtdraaien terwijl we onze haren inzepen, maar ook dat we flessenwater laten aanrukken. Alanis Morissette heeft vast nog een hit veil voor het gegeven dat we door de gevolgen van de klimaatverandering dingen doen die klimaatverandering in de hand werken.

Soms noodgedwongen uiteraard.

Bij de rampzalige overstromingen van deze maand werden bewoners uit de Vesder-omgeving afgeraden om leidingwater te consumeren omdat er nieuwe controles uitgevoerd moesten worden. Kanttekening: de regio zat ook een tijd zonder elektriciteit. Ook toen de eerste lockdown werd afgekondigd sleepten mensen naast toiletpapier massaal bidons water aan. Want ‘stel dat’. Op zich is er natuurlijk niets mis met het aanleggen van een kleine noodvoorraad water, net zoals je ook een zaklamp in huis hebt. Niet omdat je ervan uitgaat dat je zonder water of elektriciteit zal vallen, wel omdat je wil voorbereid zijn mocht dat ooit in een extreme situatie gebeuren.

Het voelt vreemd in deze tijden, maar toch is er ook voorzichtig goed nieuws. Wie de data van koepel­organisatie Unesda erbij neemt, die het flessenwaterverbruik over de hele Europese markt in kaart brengt, ziet dat de constant stijgende trend in 2019 plots met 2,9 procent daalt. Dat jaar verbruikten we 44,4 miljoen liter minder flessenwater ten opzichte van 2018. Allicht wordt dit mee gevoed door de EU-richtlijn rond wegwerp­plastic die op dat moment van kracht werd, aangezien de daling in zowat alle Europese landen (ja, ook bij ons) op te tekenen valt.

Schrijven dat we goed bezig zijn is een schromelijk over­statement. Maar we zijn er in ieder geval wel mee bezig.

No-brainer

Dat merken ze ook bij Robinetto, waar de interesse voor hun product groeit. Zodanig zelfs dat begin dit jaar Colruyt bekendmaakte een ­minderheidsparticipatie in de Gentse start-up te nemen. En waar restaurants er vroeger niet aan moesten denken om kraanwater op tafel te zetten kan de organisatie Free Tapwater in Belgium steeds meer namen toevoegen aan hun register met horeca­zaken waar kraantjeswater aangeboden wordt. In januari 2020 had de app al meer dan 800 namen geregistreerd. Chef Wim Ballieu zet in zijn Balls & Glory-filialen al sinds de opstart in 2012 kannen kraantjeswater op tafel. “Voor mij is dat altijd een no-brainer geweest. Water is een basisbehoefte waaraan wij willen tegemoetkomen. Bovendien willen we ons concentreren op waar we goed in zijn, en dat is voedsel bereiden. Mensen kunnen ook een glazen fles Spa bestellen, mochten ze dit echt willen, maar eigenlijk vraagt niemand daarom.”

Ook het gebruik van drinkflessen neemt toe. De verkoop van Dopper, zowat de bekendste onder de duurzame bidons, was in juli 2019 bij Bol.com zelfs verdriedubbeld in vergelijking met het jaar ervoor. Toen Frances Lefebure datzelfde jaar in haar tv-programma Make Belgium Great Again de oproep lanceerde om bewust voor een herbruikbare drinkfles te kiezen in plaats van voor single use plastic, hadden na amper één dag al 13.473 mensen zich geregistreerd voor de ‘Make de drinkbus great again’-actie.

Plastic­schaamte is dan ook wel degelijk een ding. Op dagen waarop ik mijn herbruikbare drinkfles vergeten ben en ik ternauwernood een weg­werpflesje water bij me heb, durf ik dat niet op mijn bureau te zetten, terwijl de Dopper die ­bewust uit mijn totebag komt piepen haast een wimpel voor mijn deugdzaamheid is geworden. “Die merken hebben ook goede marketing­campagnes die stilaan kunnen concurreren met die van de grote commerciële reuzen”, zegt Doyen. “Is het je trouwens opgevallen dat die laatsten steeds meer communiceren over hoe ­recycleerbaar hun flesjes zijn, in plaats van over hun product?” Volgens Doyen zijn we een nieuwe weg ingeslagen. Het ene statussymbool – ‘kijk eens hoe goed ik het heb’ – wordt vervangen door het andere – ‘kijk eens hoe goed ik het doe’.

“Je merkt bij jonge mensen dat ze die waarden heel hoog in het vaandel dragen. Er heerst ook op dat vlak een generatieverschil, en die milieubewuste generatie wordt steeds koopkrachtiger, waardoor grote merken niet anders kunnen dan volgen.”

Of hoe mijn lief, met zijn tjokvolle blauwe zak, zich toch maar beter aanpast aan de tijd­geest, voor ik hem verslijt voor ouwe zak.