'Vergeet ons bewustzijn, we zijn computers van vlees'

Denkt u ook dat uw bewuste waarnemingen, gevoelens en gedachten van een andere orde zijn dan de fysieke wereld? Niet verbazend. We zijn geboren met een zeer sterke indruk dat we bewust denken en voelen en een 'zelf' of een 'ik' hebben dat besluiten neemt, handelt en ervaart. Dat noemen we dan 'de geest' of 'het bewustzijn'.

"Flauwekul. Een illusie. Weg ermee", zo melden enkele van de meest vooraanstaande onderzoekers in de nieuwe publicatie van Edge.org. Dat is een project van uitgever John Brockman. Hij heeft een missie, die hij via zijn site edge.org uitdraagt: "Om onze kennis tot op de bodem uit te diepen, moet je de meest complexe en gesofisticeerde geesten zoeken. Die zet je samen en je geeft hun de opdracht elkaar de vragen te stellen waar ze zelf mee bezig zijn."

Brockman wist enkele van de meest invloedrijke denkers te overtuigen. Stuk voor stuk zijn het pioniers in hun vakgebied, zoals psycholoog en Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman, DNA-onderzoeker Craig Venter, taalwetenschapper Steven Pinker en schrijvers Ian McEwan en Nassim Nicholas Taleb. Ieder jaar legt hij hen een belangrijke vraag voor. In 2007 was dat: 'Waarover kunnen we optimistisch zijn?'; in 2011: 'Wat is de meest elegante theorie over hoe de wereld in elkaar zit?'; in 2012: 'Wat zijn de beste manieren om slimmer te worden?'; en in 2013: 'Waarover moeten we ons zorgen maken?'.

Dit jaar is het: 'Welk hardnekkig idee moet dood?'. Onder de hoogleraren psychologie en neurologie die van het bewustzijn af willen en benadrukken dat de mens 'een computer van vlees is', prijkt Daniel Dennett (73). Hij wordt beschouwd als een van de grootste levende filosofen, een expert op het gebied van bewustzijn, vrije wil en evolutie. Bij een breder publiek is deze Amerikaanse wetenschapper bekend door zijn optredens in de tv-series Een schitterend ongeluk en De Beagle.

Tussen twee internationale lezingen door zet hij uiteen waarom het bewustzijn wetenschappelijk onkruid is.

Euhm, hébben we dan geen bewustzijn?

Daniel Dennett (lacht): "Dat valt tegen, hoor. We hebben een indruk daarvan. Maar hoe meer onderzoek, hoe duidelijker dat we vaststellen dat er geen plek of plekken in de hersenen zijn waar ons bewustzijn of ons 'zelf' ligt dat de informatie die we binnenkrijgen registreert en overpeinst. Dat lijkt alleen maar zo. Maar in feite is wat wij ons bewustzijn noemen een combinatie van allerlei min of meer automatische hersenprocessen die door elkaar lopen. Er is niets onstoffelijks aan. Het is net zoals je vanzelf ademt of je darmen vanzelf voedsel verteren en er is geen oorsprong, geen sturend bewustzijn dat we kunnen onderscheiden, aanduiden en bestuderen.

"In de filosofie is dat een kwalijke illusie. Ik erger me er al jaren aan en het was dan ook absoluut niet moeilijk voor mij om op de vraag van dit jaar te antwoorden."

Waarom is dat zo'n nefast idee?

"Sommige wetenschapperszijn te zeer onder de indruk van dit filosofische concept. Dat weerhoudt hen ervan doorbraken te forceren die ertoe doen. Ze zijn maar op zoek naar iets dat zeer moeilijk en zeer belangrijk lijkt, maar niet bestaat.

"In 1996 beschreef David Chalmers voor het eerst 'het moeilijke probleem van het bewustzijn'. De gedachte dat bewustzijn een aanvulling is op en verschilt van fysieke processen is intuïtief erg aantrekkelijk. Als we geloven in dat 'moeilijke probleem', in het mysterie van hoe subjectieve waarneming voortkomt uit objectieve gebeurtenissen in de hersenen, dan is het aantrekkelijk om ons voor te stellen dat er in de hersenen een plek is waar dat gebeurt. Of dat, als die plek er niet is, er een bewustzijnsneuron of een proces of patroon bestaat dat 'bewustzijn' genereert.

"Maar bepaald makkelijk is het niet te vinden, vandaar dat we het over het 'moeilijke probleem van het bewustzijn' hebben. Onderzoekers jagen daar al jaren op en boeken voor geen meter vooruitgang want dat bestaat allemaal niet. Wetenschap die zoekt naar iets wat duidelijk niet bestaat, is verwerpelijke tijdverspilling. Het resultaat is ook dat de onderzoeken naar 'makkelijke' problemen als verwaarloosbaar beschouwd worden of niet de inzet en aandacht krijgen die ze verdienen."

Wat zijn dan die makkelijke problemen?

"We leren steeds meer over de processen van het geheugen: leren, beslissen, perceptie. Al die processen samen zijn alles wat er is. Zodra we al die 'makkelijke problemen', zoals 'hoe werkt ons langetermijngeheugen?' of 'Hoe herkennen we patronen?', allemaal doorgrond hebben, zullen we zien dat er geen 'moeilijk probleem van het bewustzijn' is. Ik vind het kwalijk dat sommige onderzoekers hier toch nog mee bezig zijn in plaats van met al die reële processen die we nog veel beter moeten doorgronden.

"Want het bewustzijn is écht 'enkel maar' de som van al die aparte processen. Het komt er op neer dat wij honderd biljoen cellulaire robots zijn. Niets anders. Niet één van die cellen is zelfbewust. Niet één van die cellen weet wie je bent of is daar bezorgd over. Ze verschillen niet veel van een bacterie. Maar het resultaat van hun samenwerking is wél onwaarschijnlijk straf: spraak, introspectie, geheugen, gedichten schrijven, verliefd worden. Onze hersenen geven ons alleen maar de indruk dat dat iets heel speciaals en verhevens is dat veel 'meer' is dan die fysieke processen. Daarom zijn ook onderzoekers afgeleid door dat idiote 'moeilijke probleem'."

Waarom blijft het bewustzijn als iets aparts zo'n hardnekkig idee?

"Het is de meest moderne versie van het eeuwenoude idee van een geest naast het lichaam. Onze 'ziel' of 'geest' is ons laatste heilige huisje. Ik zie een parallel met religie. Die is ontmaskerd. Maar zelfs erg intelligente mensen die niet religieus zijn, kunnen het idee niet aan dat ook onze 'geest' geen magie is en niet buiten het fysieke staat. We willen zo graag dat dat wel zo is. We willen dat de wetenschap dat laatste 'geheim' intact laat. Vergelijk het met een kind dat niet wil weten hoe de goochelaar zijn trucs uitvoert. Ons bewustzijn is een reeks trucs en de hersenen geven je een zeer sterke illusie dat die van een andere orde zijn dan het fysieke.

"Ik vind het triest dat zelfsfilosofen niet zien hoe die trucs en die fysieke processen de echte magie zijn. Onze lichamen zijn tot de meest fantastische dingen in staat, zelfs tot het scheppen van het idee dat we een apart bewustzijn hebben dat er los van staat. Naast het onthullen van al die 'trucs' is de interessante vraag natuurlijk ook waarom die indruk zo krachtig is."

Is er niet ook verzet omdat mensen vrezen dat er geen vrije wil bestaat als we enkel ons brein zijn?

"Wij zijn ons brein, zeker. Alles wat je doet, komt eruit voort, anders zou het tovenarij zijn. Onze psychologische toestand is een serie schakelingen in onze hersenen. Maar ik ben het grondig oneens met neurowetenschappers zoals Dick Swaab die daaruit concluderen dat we geen vrije wil hebben. Dat is een belachelijke en zeer slecht onderbouwde stelling vol denkfouten! De mens is namelijk duidelijk in staat zijn verlangens en driften aan te passen. We kunnen onze daden bijna oneindig vaak evalueren en veranderen. We hebben een identiteit. Dat is dan wel geen 'zelf', geen mannetje dat ergens in het brein zit, maar een opeenstapeling van levenservaringen. Onze keuzes en reacties worden ook beïnvloed door zaken als aanleg, levensgeschiedenis en bindingen met andere mensen. Als we die aan onze laars zouden lappen, zouden we onszelf niet meer herkennen.

"Maar zelfs met die inzichten blijft het verzet groot. Daarom denk ik dat het deels ook ijdelheid is. Zelfs onderzoekers die ergens wel moeten weten dat het bewustzijn geen magie is, willen té graag dat onze geest iets blijft dat buiten de wetenschap staat en buiten het lichaam. Een beetje zoals geestelijken die ergens wel aanvoelen dat er geen god is, maar die dat voor zichzelf niet kunnen toegeven en aanvaarden."

Wetenschappelijk onkruid, met bijdrages van Ian McEwan, Steven Pinker, Nassim Nicholas Taleb en Richard Dawkins, Maven Publishing, 544 p., 20 euro (e-book 10 euro).