Veilig griezelen in de duistere bioscoop

zowel de echte gruwelfilms als parodieën zoals 'scary movie' blijven het publiek aanspreken

Toen de eerste toeschouwers op het einde van de 19de eeuw naar het korte filmpje (amper een minuut) van de gebroeders Lumière gingen kijken, namelijk Arrivée d'un train en gare de La Ciotat, renden ze naar verluidt sneller buiten dan ze binnengewandeld waren. Die eerste bewegende beelden van een trein die recht op de zaal af leek te stormen, schenen toen zo realistisch en veroorzaakten zo'n panische angst dat de toeschouwers echt voor hun leven vreesden. Sindsdien is het publiek steeds talrijker en steeds opnieuw naar de donkere bioscoopzalen teruggekeerd om zich daar - en ditmaal wetens en willens - de stuipen op het lijf te laten jagen.

In het beroemde interviewboek met François Truffaut heeft Alfred Hitchcock haarscherp het verschil tussen suspense en surprise uitgelegd. Een camerabeweging die onthult dat onder een bank met pratende mensen een bom ligt, zorgt voor suspense, veroorzaakt spanning bij de kijker die zich afvraagt of en wanneer die bom zal ontploffen. Een scène waarin zo'n explosie onaangekondigd gebeurt, zorgt (alleen maar) voor surprise. Een typisch voorbeeld van zo'n verrassingseffect was de douchemoord in Psycho, waarover Hitch later fijntjes opmerkte dat het "eerder ongebruikelijk is de ster te vermoorden in het eerste derde van de film". Het publiek moet toen inderdaad gedacht hebben dat Janet Leigh niets kón overkomen omdat zij toch de ster van de film was. Op die manier werd hun gevoel van zekerheid, van veiligheid zwaar geschokt. Maar de gewelddadigheid van die douchescène maakte het publiek wel alert op méér, op élk moment. Opmerkelijk daarbij was dat er in feite, naarmate het verhaal van Psycho vorderde, steeds minder geweld getoond werd. Het publiek was zich daar niet van bewust, want inmiddels was de suspense aan het werk gegaan. Na de twee plotse moorden verwachtte het publiek dat er wel meer zouden volgen. Maar het feit dat zij niet wisten wanneer dat precies zou gebeuren, joeg hen de daver op het lijf.

Hitchcock wordt terecht the master of suspense genoemd, want hij hield ervan als regisseur de emoties van de toeschouwers te manipuleren. "Ik probeer het publiek op een heilzame manier bang te maken", zei hij daar in 1947 zelf over. "We leven in een maatschappij die zo beschermend optreedt dat we nooit meer instinctief ergens van schrikken, dat we niet meer in staat zijn ons nog instinctief op te winden bij bepaalde buitengewone prikkels. De enige manier om uit die verdoving te ontwaken, om aan deze verlammende toestand te ontsnappen en ons moreel evenwicht te hervinden, is door op een kunstmatige wijze schokelementen te creëren. Naar mijn mening kan dat het best bereikt worden door het maken van een film."

Wat geldt voor de 'beschaafde' thrillers van Hitchcock en anderen, is natuurlijk eveneens van toepassing op griezel-, horror- en zelfs pure gore-films. Het publiek kan verrast opschrikken als plots en totaal onverwacht een vampier achter de heldin opduikt, maar kan evenzeer - samen met zo'n vampier - vol spanning toekijken hoe de nietsvermoedende heldin zijn richting uitkomt. Uiteindelijk maakt het weinig uit of de bedreiging van buitenaf komt - weerwolven, haaien, buitenaardse aliens, vampieren en andere monsters van Frankenstein - dan wel van binnen, namelijk uit de donkere diepte van de (al dan niet zieke) menselijke geest, zoals die gestalte kregen in Leatherface uit The Texas Chainsaw Massacre, Freddy Krueger uit A Nightmare on Elm Street, Jason Voorhees uit Friday the 13th, Michael Myers uit Halloween of Hannibal Lecter uit The Silence of the Lambs.

Deze en andere personages blijven steeds opnieuw opduiken in vervolgfilms of remakes. Scary Movie 3 bestormde vorige week de Amerikaanse bioscoopkassa's en ging daarbij in één weekend met maar liefst 49,7 miljoen dollar aan de haal. Een week eerder werd de nieuwe versie van The Texas Chainsaw Massacre door de pers doodgeknuppeld, maar het publiek stormde naar de bioscoop om daar (eveneens in één weekend) bijna 30 miljoen dollar achter te laten.

Het griezelgenre blijkt dus, net als veel van zijn angstaanjagende helden, zo goed als onuitroeibaar. Het heeft met succes de postmodernistische aanpak van de Scream- en I Know What You Did Last Summer-films doorstaan, waarin bewust werd ingespeeld op de voorkennis van het publiek inzake clichés en conventies van het genre. Het overleeft probleemloos de wild parodiërende spoof-aanpak van de Scary Movie-films en de bloederige gore-overdaad van House of Thousand Corpses van regisseur Rob Zombie! Het zoekt uitwegen naar het meer geciviliseerde terrein van de 'ghost stories', zoals verteld in The Sixth Sense, Signs of The Others. En het blijft rechttoe-rechtaan gruweleffecten afleveren met kruisbestuivingen, zoals Freddy vs. Jason, dat binnenkort in de Belgische bioscopen te zien zal zijn. Die film werd in avant-première voorgesteld op het recente Filmfestival van Gent, waar onder de titel Mental Hygiene ook een serie zogenaamde social guidance-filmpjes vertoond werd, die met titels als What To Do On A Date en How To Say No tijdens de jaren veertig en vijftig in de Amerikaanse scholen geprogrammeerd werden. Typisch voor die morele propagandafilmpjes was dat de gevaren van seks (Worth Waiting For), alcohol (Alcohol is Dynamite) en snel rijden (Mechanized Death of ook nog Highways of Agony) daarin op gruwelijke wijze gedemonstreerd werden aan de Amerikaanse tieners. Net zoals veel gruwelfilms uit het zogenaamde Dead Teenager Movie-genre - breng een aantal tieners op een geïsoleerde plaats samen, confronteer hen daar met de verleidingen van sex, drugs & rock-'n-roll' en vermoord ze dan één voor één - dat nu nog steeds lijken te doen. Of het toen veel effect had of nu nog heeft, is twijfelachtig. We laten ons in de bioscoop veel te graag de stuipen op het lijf jagen.

Jan Temmerman

Het griezelgenre is net als zijn angstaanjagende helden onuitroeibaar