‘Veel boeren hebben dit niet gewild, zij zijn verplicht geweest altijd maar uit te breiden’: professor Tobias Ceulemans over stikstof

De Vlaamse regering nadert de finish in het stikstofdossier, waarin landbouw en de natuursector met getrokken messen tegenover elkaar staan. ‘Er is veel meer nodig dan stikstof minderen om onze aangetaste natuur te herstellen’, zegt professor biodiversiteit en milieu Tobias Ceulemans (UAntwerpen). ‘Maar er is meer mogelijk dan we denken.’

“Hier zie je lelijke natuur”, zegt Tobias Ceulemans, terwijl hij zijn labradors aanmaant plaats te ruimen voor de interviewer in de zetel. We kijken uit op een bos dat voor de grootstadbewoner ‘mooie natuur’ is. “Maar dat zijn aangeplante exoten”, zegt Ceulemans. “Het nadeel van mijn vak is dat ik dat zie. Veel van wat we als natuur beschouwen is eigenlijk waardeloos voor biodiversiteit.”

Ceulemans is sinds zijn zesde gepassioneerd door natuur. In zijn living hangen posters met plantentekeningen en hij laat foto’s zien van natuur om te illustreren wat hij uitlegt. Bijvoorbeeld over de impact van stikstof, een ontplofbare kwestie die hij erg goed kent door zijn onderzoek en zijn zitje in de Nederlandse stikstofcommissie.

Momenteel buigen onze politici zich over het Vlaamse stikstofdossier. Ze finaliseren een akkoord dat veetelers oplegt hun uitstoot door verdamping uit mest te verlagen. 41 bedrijven met de hoogste uitstoot moeten dicht. Nog eens 120 bedrijven krijgen een financieel aanbod om vrijwillig te stoppen. Er zijn 20.000 bezwaren ingediend en als er niet snel een finaal akkoord is, riskeert Vlaanderen dat een rechter een algemene vergunningsstop oplegt, zoals in Nederland.

Is al die stikstof echt zo schadelijk dat er bloeiende bedrijven voor moeten sluiten?

“Zo’n 70 procent van de stikstofdepositie komt uit mest. Het zorgt voor vergroening en verzuring van de natuur. Vergroening omdat enkele snel groeiende plantensoorten het extra goed doen met stikstof, terwijl al de rest erdoor verstikt. Verzuring omdat stikstof als een zuur reageert in de bodem.”

Vergroening klinkt positief.

“Toch is ‘hoe meer groen, hoe beter’ verkeerd. ‘Groen’ is niet noodzakelijk een goed ecosysteem. Die fout wordt onder andere gemaakt door te denken dat bomen planten hetzelfde is als een waardevol bos. Of dat het de meest kosteneffectieve klimaatoplossing biedt. Zo zijn moerassen veel beter. Ze nemen 3 procent van de aarde in, maar slaan 30 procent van alle terrestrische koolstof op. Twee keer meer dan alle bossen op de planeet samen! De impact van de uitbreiding van het Zwin of de drainage in onze valleien stoppen zou de bosdoelstellingen, waar we al twintig jaar op wachten, doen verbleken. Bovendien profiteren we dan ook van een robuuste stormvloedbescherming en behouden we tenminste ons drinkwater tijdens droogte.”

Wat met de verzuring?

“Dat is een nog groter probleem. Studies laten bijvoorbeeld zien dat vogeleieren erdoor breekbaar worden. De insecten op het menu van vogels bevatten namelijk steeds minder mineralen door verzuring, wat zwakkere eieren geeft. Ook bomen en de meeste planten en paddenstoelen gaan kapot door verzuring.”

Hebben we die biodiversiteit wel nodig?

“Als planten verdwijnen, verdwijnen ook de insecten die ervan afhangen. En de vogels die die insecten eten, en zo verder. Dan krijg je enkel nog lege donkere bossen, gifgroene graslanden en heides met overwoekerende grassen zoals pijpenstrootje. De wereld zou niet stoppen met draaien, dat klopt. Wel ontstaan heel wat problemen, zoals meer risico op zware branden, ook in woongebied, omdat er zich almaar meer brandbaar materiaal ophoopt door die versnelde plantengroei. Ook blijkt dat stikstofrijke graslanden zo’n vijftien keer meer pollen produceren, wat slecht nieuws is voor wie allergisch is. En omdat heel wat insecten verdwijnen, riskeren we plagen van dominante soorten. Ook wilde bestuivers die nodig zijn in de fruitteelt verdwijnen. Je kan gekweekte honingbijen gebruiken, maar die bestuiven minder goed. In China bestuiven ze nu al soms appelbomen met de hand. Absurd. En wie zou hier al dat werk doen?”

Wat met de slogan ‘De boer plagen is om honger vragen’?

(lacht) “Die is uit Nederland overgewaaid. Maar het klopt niet. Zo’n 70 procent van de intensieve veeteelt is voor export. Wij gaan dus geen boterham minder eten wanneer dat flink gereduceerd wordt. Bovendien vraagt veeteelt veel meer oppervlakte dan granen, groenten of fruit. Er zou dus juist meer eten geproduceerd kunnen worden met zelfs oppervlakte over voor natuuruitbreiding.”

Hoe schat u het stikstofakkoord in?

“Het is positief dat er eindelijk iets gebeurt. En er wordt een zekere logica gevolgd. Bedrijven bij kwetsbare natuur moeten sluiten, zoals in Averbode en het Turnhoutse vennengebied. Maar ik mis maatwerk.”

Hoezo?

“Nu valt er bij ons gemiddeld 23 kilo stikstof per hectare per jaar uit de lucht. De Europese drempelwaarde ligt op 10 kilo. Maar ons onderzoek toont dat de meeste schade voor kwetsbare natuur al vóór 7 kilo optreedt. Door in Vlaanderen overal een gemiddelde van 10 kilo na te streven tref je iedereen, terwijl dat op sommige plekken onvoldoende zal zijn. Elders is het dan weer te drastisch. Het kan veel preciezer.”

Waar bijvoorbeeld?

“West-Vlaanderen zit door de vele varkens met erg veel stikstof, maar polders kunnen dat perfect aan. Moet je die boeren dan even hard treffen als collega’s die naast natuur werken die veel gevoeliger is voor stikstof? Maar het is complex omdat ons landschap zo versnipperd is. Zo ligt net buiten de polders het natuurgebied Gulke Putten, een prachtig stukje unieke heide dat enorm goed beheerd wordt. Maar het is zo klein waardoor het sowieso erg kwetsbaar is, ook voor andere problemen zoals droogte. Moeten we voor dat kleine gebied dan bedrijven sluiten? Je zou in West-Vlaanderen minder strenge normen kunnen hanteren en nabij meer robuuste grotere natuurgebieden strengere. Dat is hoe Nederland het nu aanpakt.”

Waarom gebeurt dat in het Vlaamse plan te weinig?

“Omdat het politiek makkelijker is iedereen hetzelfde op te leggen. En omdat men in een loopgravenoorlog zit. Elk bedrijf moet overeind blijven, elk stuk natuur ook. Mijn hart bloedt als die Gulke Putten zouden verdwijnen en we moeten die sterke natuur maximaal vrijwaren. Maar tegelijk moeten we hetzelfde doen met onze zeer efficiënte intensieve landbouw. Want bouwen we die al te zeer af, dan zullen landen waar wij veel vlees naar exporteren zelf dat vlees gaan produceren, maar dan minder efficiënt. De stikstofuitstoot zou er dan ook stijgen terwijl die er nu laag is. En een stijging van 5 naar 10 kilo in die landen betekent meer natuurschade daar, dan natuurwinst bij ons met een daling van 20 naar 15 kilo. Een verscheurende keuze dus.”

Een veearts dreigt met een rechtszaak omdat de meetmethodes waarop het stikstofakkoord is gebaseerd niet zouden kloppen.

“Ik kan het protest begrijpen. Het gaat om levenswerk, om persoonlijke drama’s. Bovendien hebben veel boeren dit niet gewild. Zij zijn onder druk van de Boerenbond verplicht geweest altijd maar uit te breiden. Onze maatschappij moet die mensen uitkopen tegen marktprijzen, zoals in Nederland. De Boerenbond moet hierin ook zijn historische verantwoordelijkheid opnemen.

“Het klopt dat er maar negen Vlaamse meetpunten zijn en dat de wiskundige modellen waarop men zich baseert grote marges hebben. Maar de gemiddelden en grootteordes kloppen wél. Wel kun je je vragen stellen bij de vertaling van die modellen naar een individueel bedrijf. Al acht ik de kans klein dat professionele metingen op perceelsniveau beter zouden uitvallen. De kritiek zou ook overtuigender zijn mocht de landbouwsector stoppen met de zwartepiet door te schuiven en mochten ze zelf iets doen, zoals de vrije teeltkeuze opgeven.”

Wat is dat?

“De vrije keuze over wat je waar kweekt. Je mag bijvoorbeeld mais telen op een helling of vlak aan een waterloop. Dat betekent dat er veel stikstof uit mest kan wegspoelen naar nabije natuur. Dat wordt zelfs niet meegeteld in het stikstofakkoord, want dat gaat alleen over depositie uit de lucht. Terwijl directe insijpeling vaak grootteordes erger is.

“Een schrijnend voorbeeld is de Wijngaardberg in Rotselaar. Prachtige aaneengesloten fruitboomgaarden, maar allemaal in natuurgebied. Hun stikstof spoelt in de aanliggende unieke ‘laagland-alpenweides’, beschermd volgens Europese Habitat-wetgeving. De fruittelers willen gerust verhuizen naar aanliggend landbouwgebied, maar daar is er lucratievere maisteelt die dient om mestoverschotten uit te rijden. Omdat je in landbouwgebied doet wat je wil, is het onbespreekbaar om zones vast te reserveren voor fruitteelt. Het is bepaald ironisch dat een landbouwvorm waar we als Vlaanderen sterk in staan overleeft in beschermd natuurgebied en weggejaagd wordt uit landbouwgebied. Want vrije teeltkeuze is heilig.”

Is het niet slimmer om op Europees of mondiaal niveau te bekijken waar we het best belangrijke natuur kunnen beschermen?

“Dat is een nuttige aanpak. Maar het wil niet zeggen dat wij niets moeten doen. Je kan al je inspanningen verkassen naar pakweg de Alpen of Scandinavië, maar wat met ecosystemen waar alleen bij ons nog iets van overblijft? Denk aan de bossen met wilde hyacint of de natte heides en vennen in de Kempen.”

Wat kunnen we leren van Nederland, dat liefst 24 miljard euro veil heeft om boeren uit te kopen?

“Nederland gaat nu voor maatwerk, maar heeft voorsprong omdat het veel eerder met natuurbehoud is gestart dan wij. Hun natuurbeheer en ruimtelijke ordening is ook veel beter. Wij hebben ook nog veel onvervangbare natuur, maar vaak als een eilandje tussen al de rest in. Dat is veel lastiger te vrijwaren.”

Maar het is wel mogelijk?

“Zeker, met goed beheer is de veerkracht van de natuur enorm. Neem het Torfbroek in Kampenhout of het Buitengoor in Mol. Dat waren ruigtes, nu zijn het de knapste kalkmoerassen van West-Europa. De IJzermonding, de Mechelse heide, het Hallerbos, zijn ook allemaal schitterend hersteld en beheerd, ondanks stikstofdepositie. Onze westkustduinen behoren tot de beste ter wereld, met uitzonderlijke soorten zoals de honingorchis. Dat lukte dankzij doordacht aankoopbeleid en precisiebeheer, gefinancierd door toenmalig minister Vera Dua. Het is dus een illusie dat we enkel door stikstof aan te pakken onze natuur opnieuw in goede staat zullen krijgen.”

Pardon?

(lacht) “Natuurbehoud kan alleen als het beheer goed zit. Dat is nu niet zo. De meeste natuur, ook in reservaten, wordt tegenwoordig op een schadelijke manier beheerd. Machines veroorzaken bodemschade, alles wordt tegelijk gemaaid waardoor het landschap kaal achterblijft, door gebrek aan natuurkennis worden waardevolle relicten vernietigd. Ik stel dat voortdurend vast (toont verschillende foto’s).

“Daarnaast draineren we te veel. Neem de Hoge Venen. Dat is één grote spons maar daar zijn sparren geplant voor FSC-hout. En daarvoor is massaal water gedraineerd met als gevolg dat het veen uitdroogt waardoor CO₂ en stikstof vrijkomen. En bij zeer hevige regen zoals bij de waterramp van 2021 werkt die spons niet meer. Mochten de Hoge Venen, die de Vesder voeden, niet zo gedraineerd zijn, dan was die ramp minder ernstig geweest. En dat allemaal voor zogezegd duurzaam hout.

“We moeten dus éérst zorgen voor natuurbeheer van veel betere kwaliteit, voor veel minder drainage en voor voldoende grote gebieden. Dan pas kan een daling van de stikstofdepositie iets opleveren. Dat betekent dat we niet van de ene op de andere dag bijvoorbeeld een derde minder vee moeten verplichten. Want die eerste, prioritaire voorwaarden vragen ook tijd. Ik vrees dus dat men nu meer bedrijven zal sluiten dan nu al zinvol is.”

Is al dat natuurbeheer wel nodig?

“Als we nu de boel de boel laten, verliezen we 95 procent van onze biodiversiteit. Biodiversiteit die hier thuishoort, maar relicten zijn van indrukwekkende, oorspronkelijke ecosystemen die we al lang vernietigd hebben. Relicten die daardoor beheer nodig hebben als life support. Het is onze historische plicht”

Wijzen de terugkeer van soorten als de wolf en de bever niet op herstel?

“Het is goed nieuws, maar die soorten trekken zich weinig aan van milieukwaliteit. Mochten er weer veel otters zijn of de achteruitgang van dagvlinders keert, zou ik blijer zijn, want die zijn een veel betere kwaliteitsindicator. Maar ik begrijp dat mensen snakken naar goed nieuws. Zelf wil ik wat dat betreft meegeven dat de maatschappelijke spanningen over stikstof valse tegenstellingen zijn. Het is echt mogelijk natuur met economie en landbouw te verzoenen. Er is nu wel de angst voor een vergunningsstop, maar we zouden stikstof zelfs redelijk geleidelijk kunnen afbouwen. Het enige wat echt tekortschiet is de bereidheid om uit de loopgraven te komen.”