Van Thessaloníki naar Skopje: een autorit naar "het land dat niet genoemd mag worden"

"Hoe kom ik in Macedonië?"

De Griekse benzinepomphouder wijst naar het zuiden.

"Weet u het zeker? Daar kom ik net vandaan. Ik bedoel Macedonië."

"Ja, ja, dat is die kant op."

"Dus als ik die kant op rijd, kom ik in Skopje?"

"Skopje? Nee, nee. Skopje is de andere kant op." Ditmaal floept zijn wijsvinger naar het noorden. "Anders nog iets?"

Afslag een: Thessaloniki

Wie een autoreis maakt van Thessaloniki naar Skopje – twee steden die beweren de enige echte hoofdstad van Macedonië te zijn – waant zich in een spiegelpaleis. Zowel aan het begin van de rit als aan het einde staan twee enorme, vrijwel identieke standbeelden van Alexander de Grote te paard.

"De Macedonische naamkwestie is een van de langstlopende ruzies van Europa", vertelt een filmpje in het Museum voor de Macedonische Strijd in Thessaloniki. Dat museum staat ook in Skopje en heeft net als deze Griekse variant het doel uit te leggen dat dit het échte Macedonië is.

"Ons buurland gebruikt de naam Macedonië om te doen alsof ze Griekse wortels hebben", klinkt het filmpje dat vooral aan basisschoolleerlingen wordt getoond. "Ze doen dat zodat ze tegen de andere Slavische volkeren kunnen zeggen dat ze anders zijn, en dus recht hebben op een eigen land."

In het zuiden van het uiteenvallende Joegoslavië ontstond in 1991 een land dat koos voor de naam Macedonië. Het grondgebied van de nieuwe republiek kwam immers voor een groot deel overeen met het Macedonische rijk van Alexander de Grote en sindsdien is die naam in zwang gebleven.

De keuze wekte echter de toorn van Griekenland. Macedonië is immers de naam van de Griekse provincie waar Alexander de Grote daadwerkelijk is geboren en van waaruit hij zijn wereldrijk stichtte. Het land dat zich nu Macedonië noemt, werd in antieke tijden slechts veroverd door de echte Macedoniërs, afkomstig uit Griekenland.

Een burenruzie was geboren die ieder jaar erger werd. Als EU- en NAVO-lid blokkeerde Griekenland iedere poging van Macedonië om lid te worden van beide internationale allianties. Macedonië liet op zijn beurt schoolboeken drukken waaruit bleek dat Noord-Griekenland eigenlijk bij Macedonië hoort. Griekenland eiste dat Macedonië zijn vlag veranderde en zichzelf voortaan Fyrom noemde in de Verenigde Naties, een acroniem voor Former Yugoslav Republic of Maceconia. Macedonië plaatste daarna het stadscentrum van Skopje vol met namaak-antieke standbeelden van Griekse volkshelden, enzovoorts.

Pas toen Zoran Zaev in 2017 als premier van Macedonië aantrad, bewogen de buren voorzichtig naar elkaar toe. Beide landen hebben sindsdien voor het eerst regeringen zonder nationalistische obsessie. Alexis Tsipras werd de eerste Griekse premier ooit die het noordelijke buurland bezocht. Er volgden toespraken over vijanden die vrienden werden en de snelweg tussen Skopje en Thessaloniki werd als symbool van goede wil omgedoopt van Alexander de Grote-snelweg tot de Snelweg van de Vriendschap.

Afgelopen zomer is er zelfs een nieuwe naam bedacht, Noord-Macedonië, waarmee een oplossing van het 27 jaar oude dispuut opeens binnen handbereik ligt. Alleen het Griekse parlement moet nog goedkeuring geven, net als het Macedonische volk via een referendum, dat zondag wordt gehouden.

Museumgids Eva schudt in Thessaloniki haar hoofd. "En hoe moeten wij ons dan noemen? Het Museum van de Zuid-Macedonische Strijd? Laat mij niet lachen, er is maar één Macedonië. Ze hebben daar in het noorden een compleet andere geschiedenis en een volledig andere etnische achtergrond, en toch willen ze onze naam. Het is pure diefstal."

"Eva, Eva", onderbreekt museumdirecteur Fani Tsatsaia haar gids. Tsatsaia’s voorganger moest onlangs het veld ruimen, waarschijnlijk vanwege zijn uitlatingen over de naamkwestie – de zaak ligt politiek extreem gevoelig in Griekenland. "Hier kunt u het officiële museumstandpunt lezen", overhandigt ze een met zorg geformuleerde tekst.

Op de vraag of ze wel kan uitleggen waarom de Macedonische geschiedenis in haar museum op een heel andere datum begint dan in het museum in Skopje, pakt ze het boek The unresolved difference over the name: a Greek perspective.

"Lees dit maar", zegt ze. "Hierin staat al het bewijs."

"Maar we komen helemaal uit Nederland om met u te praten."

"Dat is vervelend, maar ik heb liever dat jullie weggaan." Tsatsaia opent de deur van haar museum. "Sorry, we zijn uitgepraat. Dag."

Afslag twee: Evzonoi

De laatste Griekse afrit op de Snelweg van de Vriendschap is Evzonoi, een dorpje dat in 2016 wereldnieuws was omdat er maandelijks tot wel 60.000 migranten de grens overstaken op weg naar Noord-Europa.

"Ja, dat weet ik nog wel, maar eerlijk gezegd hadden we het daar niet vaak over", zegt de 18-jarige Anna. "We hebben het nooit over politiek samen." Ze knikt naar haar beste vriendin Eleni. "Zelfs niet over de economische crisis."

"Nee", zegt Eleni. "Maar met die naam is het anders. Dat is echt belangrijk. We zijn twee weken geleden zelfs gaan protesteren. Voor de eerste keer in ons leven."

Anti-Macedonische protesten zoals die van Anna en Eleni vinden de laatste maanden in vrijwel iedere stad in Noord-Griekenland plaats. Ze variëren van een paar honderd mannen en vrouwen op een dorpsplein tot massaprotesten van wel tienduizenden betogers sterk.

"Zeventig procent van de Grieken is tegen een naam met ook maar enige verwijzing naar Macedonië", verklaart Benjamin Karakostanoglou, hoogleraar Internationaal Recht en voormalig burgemeester van Thessaloniki, de protesten. "Als het Noord-Macedonië wordt, weet je nu al dat ze zichzelf gewoon Macedoniërs zullen blijven noemen. En met hen de rest van de wereld. Dat ‘noord’ is binnen een mum van tijd verdwenen."

"Het grootste probleem van Fyrom is hun verlangen naar een moederland", zegt Karakostanoglou die, net als vrijwel iedere Griek, weigert het woord Macedonië uit te spreken als hij refereert aan het Land Dat Niet Genoemd Mag Worden. Liever gebruikt hij ‘buurland’, ‘Fyrom’ of ‘de kwestie-Skopje’.

"Ze hebben daar een denkbeeldig land verzonnen, zogenaamd gebaseerd op historische feiten. Zodra de rest van de wereld dat waanidee bevestigt door hun naam te aanvaarden, creëer je een voedingsbodem voor toekomstige grensconflicten. Noord-Macedonië impliceert namelijk dat er ook een Zuid-Macedonië bestaat en dat die twee delen bij elkaar horen. Vroeg of laat staan daar groeperingen op die hun land willen verenigen met dit deel van Griekenland."

"Straks krijgen we hier oorlog, ja", knikt de 18-jarige Anna. "Door dit 27 jaar te laten dooretteren zijn onze leeftijdsgenoten daar opgegroeid met het idee dat er überhaupt een discussie bestaat over de naam Macedonië. En daar krijgen wij straks last van."

"Het is zelfs nog erger", zegt Eleni. "Als dit doorgaat, komen straks ook de Albanezen stukken land halen. En daarna de Turken. Heel de wereld weet straks: die Grieken hebben geen ruggengraat, dus daar is iets te halen."

Afslag drie: Stobi

Ongeveer halverwege de Snelweg van de Vriendschap werkt de 22-jarige student geschiedenis Olle. Ze helpt bij de opgravingen in Stobi, een antieke stad waar staatsarcheologen amechtig op zoek zijn naar rechtvaardiging van de landsnaam.

"Dit is Macedonië, omdat dit altijd al Macedonië was", zegt Olle. Hoe kan het anders dat zij op deze plek, gelegen in het huidige Macedonië, dagelijks met haar vingers tussen resten van een stad graaft, aantoonbaar gesticht door de nazaten van Alexander de Grote?

"En toch worden wij zondag gedwongen voor een andere naam te kiezen. Ik vraag jou: waarom? Ik leef al mijn hele leven in Macedonië. Waarom moet dat opeens veranderen? En waarom moeten wij Noord-Macedonië heten als zij geen Zuid-Macedonië heten, maar Griekenland? Zij hebben toch al een naam?"

Bovendien zijn het de Macedoniërs die alle concessies doen, vindt Olle. Ze hebben de Zon van Vergina al van hun vlag gehaald omdat de Grieken dat een exclusief Grieks symbool vonden. Ze noemen zichzelf Fyrom in de Verenigde Naties om de Grieken te behagen. Ze hebben hun grondwet gewijzigd zodat zwart op wit staat dat ze geen delen van Griekenland willen inlijven. Ze hebben de naam van hun vliegveld veranderd en die van hun snelweg.

Een groot deel van de Macedonische bevolking is daarom mordicus tegen iedere vorm van compromis – Macedonië heet Macedonië, punt uit.

Toch laten de laatste peilingen een heel lichte meerderheid zien voor een ja-stem zondag. De jeugdwerkloosheid is bijna 50 procent en het gemiddelde salaris zo’n 350 euro. De afgelopen tien jaar zijn er rond de 150.000 jongeren met een universitaire graad geëmigreerd uit Macedonië, wat veel is in een land met minder dan 2 miljoen inwoners.

"Niemand die ik ken wil in Noord-Macedonië wonen," zegt de 22-jarige Olle, "maar veel van ons zijn te moe om nog langer tegen te zijn. We willen graag bij de NAVO en de EU horen zodat de werkloosheid daalt en de salarissen stijgen. Zodat we eindelijk vooruit kunnen. Wij worden zondag gedwongen een keuze te maken tussen onze geschiedenis en onze toekomst. Diep in mijn hart ben ik tegen, maar ik zal uiteindelijk toch voor een nieuwe naam stemmen."

Afslag vier: Skopje

Gids Philip van het Museum van de Macedonische Strijd in Skopje geeft per dag ongeveer drie Engelse rondleidingen van 90 minuten. Omdat hij tijdens die rondleidingen de naam van zijn land gemiddeld om de twintig seconden laat vallen, spreekt hij het woord Macedonië ongeveer 810 keer per dag uit. Alleen al op persoonlijk vlak zou het voor Philip dus een ramp zijn als de naam van zijn land straks wordt uitgebreid met de prefix ‘noord’ – het zou hem overwerk opleveren.

Het museum in Skopje lijkt erg op de Griekse evenknie in Thessaloniki. De naam is hetzelfde, net als de grote hoeveelheid lummelende suppoosten in staatsdienst die ervan overtuigd zijn dat hun versie van de geschiedenis de enige juiste is, terwijl die in noorden dan wel zuiden pure propaganda is.

Maar er zijn ook veel verschillen. De belangrijkste jaartallen in de Macedonische geschiedenis bijvoorbeeld, de historische helden, de belangrijke veldslagen, de grenzen op de landkaarten. Wie de twee Musea van de Macedonische Strijd in Skopje en Thessaloniki bezoekt, ziet hoe kwetsbaar en tegelijkertijd machtig de geschiedenis is zodra politici ermee aan de haal gaan.

"Wij gaan uit van onze eigen feiten", zegt museumdirecteur Branislav Svetozarevikj. "Na de onafhankelijkheid van Joegoslavië was het nodig om te laten zien waar ons land vandaan komt. Zowel voor naties die erover twijfelden ons te erkennen, als voor ons eigen volk. Dit museum laat zien dat het land Macedonië geen toeval is."

Dat Svetozarevikj een groot tegenstander is van een nieuwe naam, heeft mogelijk te maken met een van de belangrijkste financiers van zijn museum: Rusland. Rusland is een uitgesproken tegenstander van de nieuwe landsnaam. Niet zozeer vanwege de naam zelf, maar vanwege de gevolgen ervan. Lossen Griekenland en Macedonië hun burenruzie op, staat niets het Balkanland immers meer in de weg tot de EU en de NAVO toe te treden, wat desastreus zou zijn voor de Russische invloed op de regio.

Niet voor niets zeiden zowel de secretaris-generaal van de NAVO als de Amerikaanse minister van Defensie dat Rusland meebetaalt aan ‘desinformatiecampagnes’ bedoeld om de stemming van zondag te beïnvloeden.

Svetozarevikj pakt een indrukwekkende stapel papier tevoorschijn. "Dit", zegt hij al bladerend, "dit zijn documenten uit het Vaticaan waarin al ver voor 1991 wordt gesproken over het land Macedonië, zie je? En hier, kijk, hier, uit uw eigen land", wijst de directeur naar het Nederlandse tijdschrift Onze Aarde uit 1934 waarin journalist G. Smits een artikel schrijft over een 'Macedonisch land, Macedonische Steden, Macedonische Menschen'.

"Je ziet het met je eigen ogen: dit is bewijs."

"Macedonië is Macedonië", zegt ook gids Philip. "Zo heten we nu, zo heetten we vroeger en zo zullen we blijven heten. Je kunt mij toch ook niet opeens Noord-Philip noemen? Misschien is dat wel de enige overeenkomst tussen mij en die Grieken: niemand is tevreden met Noord-Macedonië."