Van ‘get Brexit done’ tot ‘getting suitcased’: hoe ordinaire afrekeningen binnen de Oxford-elite het VK in chaos stortten

Ooit regeerde het Verenigd Koninkrijk over een groot deel van de wereld. In korte tijd is datzelfde land een internationaal lachertje geworden, betoogt de Britse schrijver Simon Kuper. De spelletjes van de recente premiers hebben het land in een puinhoop veranderd.

Enkele dagen voor de Britse verkiezingen van mei 2015 verstuurde de toenmalige premier David Cameron de achteraf grappigste tweet in de geschiedenis van het land: ‘Groot-Brittannië staat voor een simpele en onontkoombare keuze: stabiliteit en een sterke regering met mij, of chaos met Ed Miliband (toenmalig Labour-leider, red.).’

Het Verenigd Koninkrijk was toen inderdaad nog een uitzonderlijk stabiel land. Al ruim drie eeuwen had het geen revolutie, hongersnood, invasie of burgeroorlog meegemaakt. Je zag de stabiliteit aan de gebouwen: aan 10 Downing Street, al sinds 1735 het huis van de premier, aan het statige witte Foreign and Commonwealth Office om de hoek, ooit het hoofdkwartier van het Empire, en aan de middeleeuwse colleges in Oxford waar toekomstige premiers studeerden.

Meestal stond het VK onder leiding van de niet toevallig zo genoemde Conservative Party, de meest effectieve electorale machine in de westelijke wereld. Een oude partijbijnaam is ‘the stupid party’. Net als de meeste Britten gaven de Conservatieven namelijk weinig om ideologie. Hun obsessies waren macht en traditie. Cameron versloeg Miliband in de verkiezingen. Maar in 2016 blies het brexitreferendum de Britse stabiliteit op.

Eind oktober dit jaar werd Rishi Sunak de vijfde conservatieve premier in zes jaar. Bij elke nieuwe crisis retweeten mensen vrolijk de inmiddels legendarische tweet van Cameron. Hoe is dit statige land verworden tot een internationaal lachertje? Wrang genoeg riep Cameron het referendum juist uit om de stabiliteit te waarborgen. Veel rebelse Conservatieven wilden de EU verlaten. Cameron dacht: we houden een referendum, het onideologische volk kiest voor stabiliteit, en dan kunnen we rustig voort.

De wortels van de Britse chaos reiken echter deels terug naar de schooltijd en de Oxford-­jaren van de Britse elite, zo beschrijf ik in mijn boek Chums: How a Tiny Caste of Oxford Tories Took Over the UK. Cameron had met Boris Johnson op de kostschool Eton en op Oxford gezeten. Johnson was twee jaar ouder, de meest charismatische man van zijn elitegeneratie, was schoolkapitein van Eton en president van het Oxford Union-debatgezelschap geweest. Cameron was daarentegen een onopvallend figuur. Toen hij premier werd, was Boris Johnson dan ook verbolgen. De natuurlijke orde was ­geschonden: de junior had Downing Street ­gehaald!

Johnson geloofde zelf niet in de brexit, maar berekende dat als hij leider werd van ‘Leave’ en won, of zelfs een goed resultaat neerzette, hij Cameron kon vervangen. Met handlangers als Michael Gove (Oxford), Jacob Rees-Mogg ­(Oxford) en campagnemanager Dominic Cummings (Oxford) ging hij aan de slag. Tijdens de referendumcampagne vroeg een interviewer aan Gove waarom bijna geen enkele econoom de brexit een goed idee vond. Het antwoord van Gove zou jarenlang nagalmen: “Ik denk dat de mensen van dit land genoeg hebben van experts uit organisaties met acroniemen die zeggen te weten wat het beste is en er consequent naast zitten.” Met andere woorden: negeer de experts. Dit is nog steeds de mantra van veel brexiteers.

Mes in de rug

Tot verrassing van waarschijnlijk ook Johnson zelf stemde 52 procent van het electoraat voor de brexit. Sommigen hadden genoeg van de stabiliteit, die de Britse lagere klassen weinig had gebracht. Anderen dachten juist: het VK blijft altijd wel stabiel, laten we op de brexit gokken, wat kan er nu misgaan? Na het referendum trad Cameron af. Johnson maakte zich op voor zijn verhuizing naar Downing Street.

Maar uren voordat hij zich officieel kandidaat stelde, stak Gove, al sinds de Oxford Union zijn rechterhand, hem een mes in de rug. Gove vertelde in een persconferentie, geheel terecht, dat Johnson niet de capaciteiten heeft om premier te zijn. Gove dacht daarna zelf premier te worden, maar vond geen steun. Niemand houdt van moordenaars.

Uiteindelijk bleef er slechts één kandidaat over: ‘houten klaas’ Theresa May, die het op de Oxford Union niet eens tot president had geschopt. Maar ze leidde een partij die inmiddels van conservatisme naar anarchisme was overgegaan. “Brexit means Brexit”, zei ze altijd, een formule die de waarheid verhulde, want niemand wist wat brexit precies betekende. Iedere brexiteer had zijn eigen fantasiebrexit, en allemaal ruzieden ze met elkaar. In het Lagerhuis was er geen meerderheid voor welke specifieke invulling van de brexit dan ook.

In de chaos ging May in 2019 huilend ten onder. Zo’n 200.000 overwegend oudere, blanke, mannelijke partijleden kozen de nieuwe partijleider van de Conservatieven (en dus de premier). Dat klinkt misschien niet heel democratisch, maar aan de andere kant: iedereen over de hele wereld mag lid van de Conservatieve Partij worden. In Londen levende Russen behoren tevens tot de belangrijkste partijdonoren.

De partijleden kozen ‘Boris’, zoals ze hem liefkozend noemden, want het was een grappige kerel met een chic accent. In december 2019 versloeg hij Labour in de parlementsverkiezingen met de door Cummings bedachte slogan ‘Get Brexit done’. Dat sprak zowel brexiteers als niet-brexiteers aan: inmiddels wilden Britten vooral een einde aan de chaos. Dagen na de verkiezingswinst was Cummings intern al bezig Johnson te lozen, want, zo legde hij later uit, ‘hij weet niet hoe hij premier moet zijn’. Maanden later ontsloeg Johnson Cummings, die sindsdien in hatelijke tweets zijn ex-baas steevast niet bij naam noemt, maar hem als winkelwagen bestempelt. Cummings ziet Johnson als een uit koers geraakte winkelwagen.

Ach, dacht iedereen: wat maakt het uit? De winkelwagen zal vijf jaar regeren en dan hoogstwaarschijnlijk herkozen worden. Misschien kon deze onideologische opportunist de Britse stabiliteit herstellen. Maar de winkelwagen bleek zich in Downing Street echter vooral bezig te houden met het geven van feestjes, ook nadat hij tijdens de pandemie bijna elke soort bijeenkomst wettelijk had verboden. Terwijl normale Britten begrafenissen van hun naasten via Zoom volgden, werd in Downing Street de drank letterlijk in koffers binnengebracht. ‘Getting suitcased’ is sindsdien een nieuwe Britse uitdrukking voor stomdronken worden. In juli van dit jaar hadden zelfs de Conservatieven er genoeg van: Johnson moest weg.

Gestoord

De partijleden kozen de robotachtige Liz Truss (Oxford) als zijn vervanger. Cummings zei ooit: ‘Van iedereen die ik in het parlement heb ontmoet is zij het dichtste bij echt gestoord.’ Ook Johnson wist dat Truss ongeschikt was voor de baan, maar juist daarom steunde hij haar: met een waardeloze opvolger kon hij sneller terugkeren. De nieuwe premier ging op audiëntie bij de koningin. Binnen twee dagen was Elizabeth dood. Weg stabiliteit. Vervolgens bezocht Truss de troonopvolger, die blijkens zijn reactie ook heel weinig vertrouwen had in haar capaciteiten. “Back again?”, vroeg Charles. “Dear, oh dear.”

Truss was leider geworden van een land in ‘omnicrisis’ (nieuw Brits woord). De inflatie benaderde de 10 procent, Europese handelsrelaties waren verbroken, en de voorspelling was dat gemiddelde Britse lonen in 2025 lager zouden zijn dan in 2008. Arme Britten hadden lagere inkomens dan arme Slovenen. Relaties met Europa waren zo verslechterd dat Nederland zich als ‘beste vriend van de alcoholist’ opwierp, constant aan Brussel en Parijs vertellend dat men geduld moest hebben. De Britten maakten een moeilijk moment door, hadden tijd nodig voor bezinning.

Truss wist echter precies wat het VK ging redden: een belastingverlaging voor rijke mensen! Dat hoefde volgens haar niet eens gefinancierd te worden door verlaagde staatsuitgaven. Experts van onder meer de Treasury, het ministerie van Financiën, dat stilletjes al decennia lang het VK regeert, uitten hun twijfels. De financiële markten hadden inmiddels namelijk ook begrepen dat het VK geen stabiel land meer was, en economisch veel weghad van Italië of zelfs Turkije. Truss wuifde de experts weg. Van saaie lafaards zonder verbeelding was ze niet gediend. Meteen kregen de experts gelijk: na het minibudget van haar minister van Financiën (de na luttele dagen ontslagen Kwasi Kwarteng) kelderden het pond en Britse obligaties.

Truss dook onder in Downing Street, en maakte de beginnersfout door haar concurrent Penny Mordaunt op pad te sturen om namens haar te spreken. “De premier verstopt zich niet onder haar bureau”, vertelde Mordaunt aan het Lagerhuis, daarmee expres dat hilarische beeld oproepend. De parlementariërs lachten zich rot. Dat moet je de Britten nageven: geen ander land kan grappiger ten onder gaan. De tabloid Daily Star organiseerde een wedstrijd: wie hield het het langste vol, Truss of een krop sla? De sla won. Na 44 dagen verliet Truss Downing Street, waardoor ze het record voor kortst zittende premier overnam van George Canning, die in 1827 na 119 dagen premierschap overleed.

Na de val van Truss belde Johnson vanuit zijn Caribische strandhotel naar Conservatieve parlementariërs. De vakantieganger had goed nieuws: hij was veranderd, op zijn 58ste was hij plotseling serieus geworden, en nu wilde hij met hun steun terugkeren als premier, want dat was “in het landsbelang”.

Hugh Grant

Het lukte uiteindelijk niet. Met zijn 42 jaar is Rishi Sunak (Oxford) de jongste Britse premier sinds de 18de eeuw, en de eerste van Aziatische afkomst; zijn etnisch-Indiase ouders emigreerden uit Oost-Afrika. Verheugend genoeg is de nationale chaos nu zo groot dat bijna niemand op zijn afkomst let. Toen een idioot buiten Downing Street een bordje omhoogstak dat een christelijke premier eiste, riep de aanwezige menigte: ‘Fuck off.’ Sunak is voor moderne Britse begrippen een serieuze figuur, die niet met al zijn Europese bondgenoten ruzie wil maken en geen geld wil uitgeven dat het land niet heeft. Hij leidt echter een partij met ontelbare tegenstrijdige brexitfantasieën (inclusief de zijne), waarin bijna iedereen na zes jaar onafgebroken ruzie een hekel aan elkaar heeft.

Onder Truss zakten de Conservatieven naar 14 procent in de opiniepeilingen − hun laagste stand in de geschiedenis van opiniepeilingen. Acteur Hugh Grant, die samen met schrijver J.K. Rowling en voetbalpresentator Gary Lineker tot de belangrijkste Britse anti-Conservatieve stemmen behoort, tweette: ‘Mijn 94-jarige vader, voormalig militair en lid van de Conservatieve Partij, zei net dat hij op Labour zou stemmen. Nog voor zijn eerste whisky.’ Zoals het zich nu laat aanzien zal Labour-leider Keir Starmer na de verkiezingen van 2024 hoogstwaarschijnlijk premier worden. De arme man.