Vaccinoloog schept klaarheid over omikron en de vaccins: ‘De belangrijkste boodschap: de derde dosis heeft zin’

Omzeilt de nieuwe omikronvariant de vaccins? Volgens de ene studie wel, volgens de andere niet. Vaccinoloog Isabel Leroux-Roels (UZGent) helpt klaarheid te scheppen. ‘We moeten nog niet in paniek schieten.’

Hoe zit het nu: werken de vaccins tegen de nieuwe variant of niet?

“Het is moeilijk om daar nu een duidelijk antwoord op te geven. Wat we wel al kunnen zeggen, is dat er een verminderde werkzaamheid van de vaccins zal zijn tegen de nieuwe variant. Al moeten we daar het verschil maken tussen werkzaamheid tegen alle vormen van infectie versus ernstige vormen van infectie.

“De werkzaamheid tegen alle vormen van infectie wordt voornamelijk geregeld door de antistoffen in ons lichaam. Voor de bescherming tegen de meer ernstige vormen van infectie zijn ook de T-cellen belangrijk. Zij vormen de tweede verdedigingslinie in ons lichaam. De studies die deze week uitkwamen, keken enkel naar de antistoffen.”

Kan u dat uitleggen?

“Een vaccinatie simuleert een infectie met het coronavirus, maar dan op een veilige manier. Via een vaccin krijgen onze lichaamscellen de instructie om tijdelijk het spike-eiwit van het coronavirus te produceren. Dit eiwit herkent ons immuunsysteem als iets waartegen het zich moet verdedigen. Verschillende cellen komen in actie. Enerzijds zijn er de B-cellen, die eenmaal geactiveerd fabriekjes met antistoffen worden. Deze antistoffen zijn als het ware de schildwachten die het virus neutraliseren. Daarnaast zijn er de T-cellen, de tweede linie. Daar bestaan twee soorten van: de helper-T-cellen en de killer-T-cellen, die het virus –eenmaal het in ons lichaam binnengedrongen is – weer gaan verwijderen.

“Zoals gezegd, de studies van deze week kijken enkel naar de antistoffen. Wetenschappers stellen zich de vraag: in welke mate neutraliseren antistoffen de omikronvariant?”

Wat was de uitkomst?

“Een groep wetenschappers uit Frankfurt zegt geen reactie te zien na twee dosissen van het vaccin. Na drie dosissen is er een kleine respons tegen de omikronvariant: de concentratie aan antilichamen ligt 37 keer lager dan tegen de deltavariant. Ook BioNTech (dat samen met Pfizer het eerste vaccin maakte, PG) merkt weinig na twee dosissen, maar wel een “behoorlijke” reactie na drie. Het bedrijf heeft dat op een persconferentie gezegd, we verwachten de publicatie snel.

“Die twee lijken elkaar inderdaad tegen te spreken. Dus is het belangrijk om meer details te kennen: welke stalen hebben ze gebruikt, hoe werd de test juist uitgevoerd, enzovoort. Het gaat voorlopig om kleine steekproeven. Daar mogen we ons nog niet te veel door laten leiden. Ze geven een indicatie, maar we moeten nog niet in paniek schieten.”

Wat denkt u?

“De belangrijkste boodschap lijkt mij dat een derde dosis toch iets lijkt te doen. Die haalt zowel het aantal antistoffen als het aantal T-cellen in ons immuunsysteem opnieuw naar boven. Vooral de hoeveelheid antistoffen na de eerste twee dosissen daalt veel sneller dan we gedacht hadden.

“Of we dat moeten wantrouwen omdat BioNTech zelf vaccins produceert en er enkel meer wil verkopen? Dat geloof ik absoluut niet. Ook bij dat bedrijf werken topwetenschappers die serieuze papers maken die aan peerreviews onderworpen worden.”

Maar wat we vreesden, klopt dus wel: omikron weet de vaccins te omzeilen?

“Deels. De antistoffen die ons lichaam aanmaakt na vaccinatie op basis van de Wuhan-variant, herkennen de nieuwe omikronvariant minder. Hoeveel minder is nog niet duidelijk. Maar ook T-cellen herkennen het virus. We weten intussen dat de T-cellen 80 procent van het spike-eiwit van de Wuhan-variant ook in de omikronvariant herkennen. Vandaar dat wetenschappers denken dat de immuniteit van T-cellen veel minder geraakt zal zijn door omikron. Maar analyses die dit kunnen bevestigen, hebben we nog niet.”

Wanneer komen deze studies?

“Dat duurt iets langer. Misschien eind dit jaar, wellicht begin 2022. Intussen blijven epidemiologische gegevens ook belangrijk: wat gebeurt er in de wereld? We moeten goed bijhouden wie besmet raakt in landen waar de omikronvariant optreedt. Maar ook of ze zieker worden en of ze gevaccineerd waren, enzovoort.”

Intussen lijkt de piek van de besmettingen gepasseerd.

“Ik hoop het, als we de inspanningen die we nu leveren nog even kunnen aanhouden. Ik denk dat we intussen wel al geleerd hebben dat te vroeg victorie kraaien enkel als een boemerang terugkeert. In het ziekenhuis houden we sowieso nog altijd ons hart vast. We weten dat de cijfers van intensieve zorg achterlopen op de besmettingscijfers.

“Ik ben wel blij dat we steeds meer boosterprikken zetten. Intussen kreeg ongeveer 70 procent van de 65-plussers een derde prik. Wetende dat leeftijd een belangrijke factor voor ernstige ziekte blijft, stelt me dat toch gerust.”

Zal de omikronvariant de grootste worden, zoals voorspeld wordt?

“Dat kunnen we nog niet zeggen. Tot we dat weten, mogen we de huidige maatregelen niet te vroeg lossen. Wanneer dan wel? Als kwetsbare mensen beschermd zijn met een boosterprik, de instroom in de ziekenhuizen en aantal doden afnemen, dan kan het vermoedelijk wel.

“Het is uiteindelijk niet de ambitie om elke natuurlijke infectie te voorkomen. Wellicht eindigen we in een situatie vergelijkbaar met die van de griep: we vaccineren de meest kwetsbare mensen en laten het virus gecontroleerd door de rest van de samenleving gaan. Maar daar zijn we, voor alle duidelijkheid, nog niet.”