Twee toekomstdenkers onder één dak: ‘Het oude normaal komt niet terug. Crisis is de nieuwe context’

Econoom Kate Raworth en filosoof Roman Krznaric (beiden 51) reiken inspirerende alternatieven aan voor het uit de bocht gevlogen kapitalisme. Het koppel neemt daarbij uitdrukkelijk de volgende generaties mee aan boord. ‘Het is niet verrassend dat veel jongeren boos zijn.’

De hoge levens- en energiekosten sparen niemand, ook niet de Britse topacademici Kate Raworth en Roman Krznaric, die nochtans al boeken vol oplossingen schreven voor de metacrisis die we nu doormaken. Het echtpaar draagt noodgedwongen een dikke trui als we onze videoverbinding leggen met Oxford, waar ze met hun tweeling wonen.

Kate Raworth: “We prijzen ons gelukkig omdat we voldoende inkomsten hebben. Wij hoeven niet, zoals velen in dit land, te kiezen tussen het verwarmen van ons huis en het kopen van schooluniformen en gezonde voeding. Toch letten we goed op. We beslisten gelukkig al anderhalf jaar geleden dat onze auto weg moest. Daarom voelen we nu ook niets van de hoge brandstofprijzen. We wonen in een kleine stad, waar we alle afstanden met de fiets of het openbaar vervoer overbruggen. We stellen het inschakelen van de verwarming zo lang mogelijk uit. Daarom dragen we op deze koude herfstdag al warme kledij. We overleggen ook met onze kinderen over andere besparingen, bijvoorbeeld door minder warm water te gebruiken.”

Roman Krznaric: “We hadden al zonnepanelen. Sinds de energiecrisis door de oorlog in Oekraïne proberen we ook een warmtepomp te installeren. Tevergeefs. Hier in het Verenigd Koninkrijk is er een gebrek aan installateurs, en dat terwijl de komende jaren miljoenen gezinnen energiezuinig moeten renoveren. We zijn gefrustreerd want we vinden niemand voor een prijsofferte. Als familie zitten we dus klem in een institutionele blokkering.”

Niet alleen hun wereld, maar ook de onze had er vandaag beter kunnen uitzien als de politici hun inspirerende boeken al hadden toegepast. Raworth bedacht in 2017 de baanbrekende ‘donuteconomie’. Dat model in de vorm van het zoete gebakje wil sociale basisbehoeften (zoals voedsel, energie, onderwijs, gezondheidszorg, ...) versterken, zodat er geen tekorten meer zijn, en er tegelijk voor zorgen dat ecologische plafonds (zoals klimaatverandering en biodiversiteit) niet langer worden doorbroken.

Krznaric publiceerde op zijn beurt in 2020 De goede voorouder: langetermijndenken voor een kortetermijnwereld, waarin hij uitlegt waarom we bij elke beslissing in elk overlegorgaan de impact op de volgende generaties moeten incalculeren.

Hoe keken jullie vanuit jullie achtergrond naar het pleidooi van de Britse premier Liz Truss voor economische groei als middel om de crisis te bezweren?

Raworth: “Alleen de groei van het bruto binnenlands product meten is een slechte maatgever voor de welvaartsstaat. Die indicator ondermijnt de fundamenten van ons welzijn en de levensondersteunende systemen van ons planetair huis, omdat hij er geen rekening mee houdt (in haar lezingen vergelijkt Raworth zuivere groei met een vliegtuig: dat kan niet blijven klimmen in de atmosfeer zonder uit elkaar te vallen, red.). Natuurlijk begrijp ik politici die in het aanschijns van een crisis de economische activiteit willen stimuleren om een recessie te voorkomen. Maar zoals Truss verklaren ‘dat het succes van onze natie alleen in groei schuilt’, is niet meer van deze tijd.

“Zelfs Barack Obama en Angela Merkel plaatsten vijftien jaar geleden al adjectieven zoals inclusief, groen en slim voor groei omdat ze beseften dat het niet volstond om de groeiformule van John F. Kennedy’s adviseurs uit 1960 te kopiëren. Zijn naoorlogse wereld was helemaal anders dan die van 2022. Wij weten nu ook zoveel meer over de nefaste ecologische impact van zuivere groei. Wijlen milieuwetenschapper Donella Meadows leerde ons al dat je altijd moet vragen: groei voor wat, voor wie, voor hoelang, tegen welke kost voor de planeet en wie zal dat betalen? Die vragen zijn relevanter dan ooit.

“Wat onze samenlevingen nu nodig hebben, zijn investeringen in de grondvesten van het menselijk welzijn: in gezondheidszorg, onderwijs, publieke systemen die ons hernieuwbare energie leveren, betaalbaar voedsel, zuiver en goedkoop transport, zodat mensen koolstofarm en gezond kunnen leven. Dat zijn de investeringen in het hart van mijn donut die ons in de 21ste eeuw vooruithelpen − ongeacht of dat het bbp nu omhoog of omlaag haalt.”

Krznaric: “Leer ook uit het verleden. Wist je dat er in precolumbiaans Amerika (het Amerikaanse continent voordat het door Europeanen werd ontdekt en gekoloniseerd, red.) al samenlevingen waren die sociale huisvesting voorzagen omdat ze wisten dat dit in het algemeen belang van de beschaving was? Omgekeerd: oude beschavingen die bergafwaarts gingen, beleefden hun keerpunt altijd op momenten dat de ongelijkheid te groot was, omdat de elite muren bouwde rond zichzelf en zich verborg voor de gevolgen van haar daden. Dat is precies wat we vandaag zien, zelfs tot op het punt dat de allerrijksten, zoals Elon Musk, plannen maken om ooit op Mars te leven.”

Intussen blijft de kloof tussen de rijkste 1 procent, met Musk op kop, en de rest van de samenleving groeien. Hoe dichten we die kloof?

Krznaric: “Zoals de grote Duitse natuurkundige Max Planck ooit zei: je verandert nooit een wetenschappelijk paradigma tenzij alle oude wetenschappers gestorven zijn. Met het nieuwe ‘donutdenken’ proberen we niet alleen de obsessies rond groei uit te dagen, maar ook de kloof van ongelijkheid te dichten − die is immers een recept voor onrechtvaardigheid en politieke instabiliteit, zoals Aristoteles in zijn tijd al begreep. We kunnen gewoon niet meer met de extreme uitdagingen van de ecologische crisis omgaan in de huidige situatie van grote ongelijkheid.

“Het recht biedt volgens mij een antwoord. Het aantal juridische rechtszaken dat oude paradigma’s uitdaagt − waarin men het opneemt voor de rechten van toekomstige generaties − neemt toe. In Nederland werd Shell succesvol vervolgd om zijn uitstoot. In Pakistan riep het hooggerechtshof de uitbreiding van de cementindustrie een halt toe ‘omdat het de toekomst koloniseert’, een citaat uit mijn boek. (Ook België had een klimaatzaak, red.) Het belangrijke is dat er een nieuwe taal wordt gevonden − denk aan nieuwe begrippen als ‘ecocide’. Overal groeit het besef dat veel economische en politieke beslissingen de ongelijkheden vergroten, en dat er nood is aan ingrepen om de toekomstige generaties te beschermen, want de klimaatcrisis treft de mensen in de marge het hardst.”

Dat zien we nu ook met de energiecrisis. Maar veel maatregelen bestaan uit tijdelijke steun, kortetermijndenken dus. Hoe pakken we dit aan met de ‘donut’, en als een ‘goede voorouder’ voor onze kleinkinderen?

Raworth: “Dat overheden maatregelen nemen die op korte termijn de druk op de huishoudens verlichten, is begrijpelijk. Maar zelfs dan moet je vooruitdenken, en dat zien we te weinig. De Britse regering spendeert nu miljarden ponden, via het vergroten van de schuld, om de druk op energiefacturen te verlichten. Deze uitgaven zullen dus de aankoop van gas voor huishoudelijk gebruik financieren. Ze wil ook schaliegasboringen mogelijk maken én het boren naar olie en gas in de Noordzee uitbreiden! Dit is een erg cynische stap, en lost de problemen niet op voor lage-inkomensgroepen en kleine ondernemingen die nu verpletterd worden door de enorme facturen.

“Een crisis is nochtans hét moment om systemische veranderingen door te voeren, zoals investeren in een hernieuwbare energie met zonne- en windparken. We weten immers dat het oude normaal niet terugkeert na het samenvloeien van crisissen zoals covid, de klimaatimpact op oogsten, en de energiecrisis. Crisis wordt de nieuwe context.

“Ik vond het wel positief dat Europees Commissievoorzitter Ursula von der Leyen aangaf dat er een plafond op piekconsumptie nodig is. Ze had het niet over rantsoenering, maar over het vrijwillig terugschroeven van de vraag. Dit is een erg interessant moment in het Europese beleidswerk. Spreek met eender welke energie-expert en het is de eerste stap: stop met praten over nieuwe leveringen, verminder de vraag! Dit wordt ook een taak voor steden én onze huishoudens.”

Krznaric: “Mij viel het op dat pas bij het begin van de oorlog veel mensen zich plots de vraag stelden waarom we vroeger niet méér vooruitkeken op het vlak van onze energiebevoorrading. In mijn boek noem ik dat ‘kathedraal-denken’: de capaciteit die we hebben om decennia vooruit te denken en te plannen. Dat soort langetermijndenken ontstond vroeger ook dikwijls uit crisissen. Kijk maar hoe epidemieën er in de 19de eeuw − als gevolg van hygiënische problemen met uitwerpselen op straat − toe leidden dat metropolen als Parijs en Londen hun rioolnetwerken bouwden. Of hoe men zich meteen na WO II al een Europese Unie voorstelde zoals die nu pas bestaat.

“We moeten de verbeelding hebben om ons te herinneren waartoe de mens al in staat is geweest en waartoe hij in staat kan zijn. In hernieuwbare energiebronnen investeren is een perfect voorbeeld waarop je kathedraaldenken kunt toepassen. We hebben het hier en nu nodig.”

Raworth: “De energiebedrijven maken nu overwinsten. Ik vind het goed dat Europese regeringen nu plannen om daar uitzonderlijke belastingen op te heffen, en die te investeren in een verduurzaming van hun energiemarkt. Dat is een begin. Hier in het Verenigd Koninkrijk zijn we helaas dus niet zover.”

Veel (energie)bedrijven zijn nu krachtpatsers voor hun aandeelhouders, maar hun klanten staan krachteloos tegenover speculatieve markten. Moet kathedraaldenken over de gevolgen van je ondernemen voor sociale basisbehoeften en het ecologisch plafond deel uitmaken van de bedrijfsvoering?

Krznaric: “Ja. In Japan passen enkele grote ondernemingen, zoals Fujitsu, dit al vrijwillig toe. Ze worden geïnspireerd door principes van de Future Design Movement. Deze Japanse beweging zorgt ervoor dat de helft van burgerraden bezet wordt door mensen die alleen moeten nadenken over hoe de wereld er in 2060 moet uitzien. Ze gaan gehuld in prachtige oranje gewaden.

“Uit onderzoek blijkt dat deze burgers veel sneller bereid zijn om de samenleving te hervormen, en zelfs om hogere belastingen te betalen voor toekomstige generaties. Dat komt doordat ze bezig zijn met de uitdagingen waar hun kinderen en kleinkinderen over veertig jaar tegenaan zullen kijken. Hun verantwoordelijkheidsbesef beslaat plots enkele decennia. Pas als je burgers de tijd en ruimte geeft voor dit soort van ‘traag denken’, los je problemen op het diepere niveau op, leert de ervaring. Het bedrijfsleven ontdekt dat nu ook. Het is wel te nog vroeg om te zeggen of het nu al een impact heeft op de duurzaamheidsdoelen van bedrijven. In elk geval is toekomstdenken dat voorbij de gebruikelijke natuur van zakendoen gaat, een goede start.”

Raworth: “Met mijn Doughnut Action Labs (een concept om haar boek in de praktijk te brengen op beleidsniveau, red.) richten we ons op het deep design van bedrijfsmodellen die ons voorspoed kunnen brengen in de 21ste eeuw. We zien steeds meer bedrijven die werknemers betrekken in de eigendomsstructuur, eerder dan de macht bij de aandeelhouders te leggen.

“Er is ook de stijging van steward ownership, waarbij bedrijven winst niet alleen uitkeren aan een beperkte groep, maar ook vastklikken aan een maatschappelijk doel. Kledingmerk Patagonia is een goed recent voorbeeld van deze trend (oprichter Yvon Chouinard investeert de meeste opbrengsten nu in de strijd tegen klimaatverandering, red.). Het is wel makkelijker om te focussen op een schone lei dan bestaande bedrijfsstructuren te veranderen. De bedrijven van de 21ste eeuw worden nu pas geboren.”

‘Mijn kinderen begrijpen dat je een ballon niet voor altijd kunt opblazen, hij zal op een gegeven moment barsten’, schreef Roman Krznaric ooit. Dit gebeurt nu met ons klimaat, waar onlangs onherstelbare kantelpunten zijn bereikt. Bedreigen deze onvoorspelbare variabelen nu ook de maakbaarheid van het donutmodel?

Raworth: “Onze aarde spat gelukkig niet zo snel uit elkaar als een ballon. Maar inderdaad, wie de ecologische data bekijkt ontsnapt er niet aan: het ecosysteem is aan het instorten. We komen in een tijdperk waarin het doorschieten van ecologische plafonds ook voor zichzelf versterkende feedbackeffecten zorgt. Het wordt dus steeds moeilijker, maar juist dat moet ons aanzetten om nog meer te focussen op de essentie van de donut: onze sociale fundamenten. Dat gebeurt nu stilaan ook. Zelfs in de hoogste inkomenslanden wordt het nieuws plots weer gedomineerd door energie, voedsel, wonen, gezondheid, water,...

“Lange tijd hoorde ik in gesprekken met stadsbesturen in hoge inkomenslanden die de donut wilden invoeren ‘dat we hier niet moeten praten over water, want dat hebben we genoeg’. Sinds kort is dat gevoel omgeslagen. Zelfs steden in de rijkste gebieden op aarde − denk aan Amsterdam − herkennen zich in een crisis van basisbehoeften, waarvan we dachten dat we ze in overvloed hadden. Dat probleem gaat niet meer weg, omdat de planetaire grenzen inderdaad al zijn doorbroken. Het betekent dat er terugkerende overstromingen, droogtes, mislukte oogsten zullen zijn, die ook de globale voedselveiligheid bedreigen.

“Als rijkste landen zijn wij nu de laatste die dit voelen, want laten we eerlijk zijn: in de Sahel, Zuid-Azië en Pakistan leven mensen al lang met deze opgelegde schaarste. Slimme landen zullen daarom opnieuw focussen op betaalbare basisbehoeften.”

Krznaric: “Nadenken over de onzekerheden die op ons afkomen, wordt een van onze grootste uitdagingen. We weten niet of 2049 er op technologisch vlak zal uitzien zoals in Blade Runner, en of machines de controle al dan niet hebben overgenomen. Vorig weekend bracht ik nog door met deepmind- en AI-experts; ook zij weten het niet. Maar als het op ecologie aankomt, hebben we gelukkig nog nooit zoveel geweten over onze toekomst als nu. We weten dat bij business as usual de temperatuur van de planeet 3 tot 4 graden zal stijgen en het zeeniveau met 1 of 2 meter stijgt. En wanneer sommige van deze synergiëen samenkomen, zoals de permafrostsmelt en de het kaalkappen van het Amazonewoud, kan het nog erger worden.

“Deze week nog las ik een wetenschappelijk rapport waarin een diagram toonde welke delen van de wereld in 2070 de hoogste temperatuurstijging zullen kennen. Daarnaast toonde het ook de fragiele staten. We hebben dus een goed idee over de samenvloeiing van problemen, waarbij klimaatimpact en politiek-institutionele problemen bijeenkomen. Wat zal er dan gebeuren? We dreigen niet één, maar tien Oekraïne-oorlogen te krijgen...”

Moeten we daarom onze globale aanvoer- ketens al herlokaliseren en verduurzamen?

Raworth: “Ik denk dat de energiecrisis de trend om productie zo dicht mogelijk bij huis te brengen al heeft ingezet. Let wel: ook het circulair maken van producten kan erg energie-intensief zijn. In plaats van zuivere recyclage hebben we dus ook nood aan zakenmodellen die ingebouwde verouderingsmechanismen stoppen en reparatie en doorverkoop opnieuw makkelijker maken.

“We moeten onze levensstijl en omgang met producten herbekijken. Er zal nog een enorme omwenteling nodig zijn in onze industrieën om van het lineaire naar het circulaire model te evolueren. De vraag is of bestuurders de huidige metacrisis durven aan te wenden om een versnelling hoger te schakelen, of ze gaan aangrijpen om hervormingen te blokkeren.”

Krznaric: “Ik denk dat je gelijk hebt, Kate. Crisissen zijn in de menselijke geschiedenis altijd opgelost door een driehoeksverbinding. Eén: zie de crisis als opportuniteit. Twee: omarm nieuwe ideeën, zoals jouw donutmodel. En ten derde, en dat is vandaag onderbelicht, begin sociale bewegingen! Sinds het einde van de 18de eeuw kregen we geen transformatieve veranderingen zonder bewegingen die druk zetten op samenlevingen − van de Franse revolutionairen tot suffragettes. Vandaag is er voor de klimaatverandering een aanzet met Fridays for the Future en Extinction Rebellion. De klimaatbeweging moet ons systeem uitdagen, ook al betekent dat soms dat ze ook onrechtvaardige wetten zelf in vraag stellen.”

Raworth: “Als ik daar een citaat van econoom Milton Friedman aan mag toevoegen: ‘Alleen een crisis – feitelijk of waargenomen – brengt echte verandering teweeg. Wanneer die crisis zich voordoet, zijn de acties afhankelijk van de ideeën die rondslingeren.’”

Krznaric: “Oké, ik geef het toe, ik wilde dat citaat ook parafraseren.” (lacht)

Raworth: “Met onze Donut Action Labs gaan we nu een stap verder: we willen onze ideeën zelf uitvoeren, en dat lukt. Grote steden zoals Amsterdam, Barcelona, Kopenhagen, Dublin, tot El Monte in Chili toe, werken met ons samen.”

Adam Smith wist in de 18de eeuw niet dat de industriële revolutie gaande was, terwijl hij er volop in zat. In welk tijdperk bevinden we ons nu, het einde van Friedmans neoliberalisme of zelfs het kapitalisme?

Krznaric: “Als we terugkijken in 2050, is het best mogelijk dat we op vandaag terugblikken als de geboorte van de regeneratieve economie − een stap die net zo betekenisvol is als de industriële revolutie die de feodale orde verving. Het is mogelijk. Ik ben misschien wat bijziend, maar ik ben nu al de punten aan het verbinden van de 51 grootsteden en de talrijke gemeenten die de donuteconomie toepassen. Ik zie een beweging ontstaan, ook al is het nog vroeg. Als we een ander pad bewandelen, blikken we over dertig jaar misschien terug op het einde van de democratie, want wie nu de punten van extreemrechts populisme met elkaar verbindt, ziet ook iets anders opdoemen...

“Ondanks de verschillende soorten toekomstbeelden is het belangrijk dat we punten blijven verbinden, en op een wereldkaart tonen dat er ook positieve verandering bezig is. Daarom hamer ik in mijn boek op het verschil tussen optimisme en hoop, wat ik een beter begrip vind. Ik wil niet door een roze bril zien dat alles goedkomt, maar wel hopen. We moeten de verschillende visies tonen, erkennen dat er nog een ideeënstrijd bezig is. Maar de hoop is dat we de geschiedenis kunnen veranderen zoals wij ze zien.”

Raworth: “Smith wist niet dat hij in het hart van de industriële revolutie leefde, maar wij weten wél dat we in het midden van het klimaat- en ecologisch verval leven. Er komen zeker nog revoluties op ons af, hetzij omdat onze beschavingen en economieën stoppen met functioneren tijdens de ecologische implosie, hetzij omdat we in ons antwoord op die implosie de gevolgen ervan verlichten. Je ziet nu beide evoluties in beweging. Ik kom gelukkig al voortdurend politici tegen die willen veranderen, maar hun instellingen dikwijls nog niet.”

Hoe kunnen we de democratische instellingen zelf hervormen? Zo doen er ideeën de ronde om de Belgische senaat of het Britse Hogerhuis te vervangen door gelote burgers of vertegenwoordigers van de toekomst. Vindt u dat een goed plan?

Krznaric: “Ja, het toeval wil dat ik enkele dagen geleden hierover sprak met een vroegere Britse defensieminister. Hij is nu een lord in het Hogerhuis. Ik zei hem: ik heb slecht nieuws voor je, ik wil je afschaffen. (lacht) Dankzij technologie kun je nu via loting een representatieve dwarsdoorsnede van de bevolking in nieuwe fora krijgen. Hoe je de criteria vastlegt, van leeftijd tot gender en achtergrond, is stof voor debat. Het is wel hoognodig om ons over dit soort vragen te buigen.

“Kijk maar naar het afnemende geloof in democratie onder jonge mensen. Ik begrijp de frustratie van jonge mensen die zich geen huis kunnen veroorloven, of die geen jobzekerheid hebben. Waarom zou je dan ook geloven in ‘het systeem’? Er zijn veel voorbeelden van participatieve democratie waar we op kunnen voortbouwen. Jullie David Van Reybrouck (auteur van ‘Tegen verkiezingen’, red.) is op dat vlak een inspirerend figuur. Kijk maar naar de kaart van burgerraden in Europa, op lokaal, regionaal en nationaal niveau. Er zijn er al honderden! Dit is al een beweging die de democratie aan het veranderen is.

“De burgerraden hebben wel nog een lange weg te gaan. Ze worden nog te veel gebruikt door politici om hun eigen blazoen op te poetsen, zoals Macron met zijn klimaatassemblee. Toch vind ik ze, in de geschiedenis van democratie, een van de opwindendste veranderingen sinds de Franse Revolutie. Ze zijn ook nodig. Als je ziet hoe onze democratische instellingen nu al worstelen om de basisbehoeften te leveren, dan moeten we meer dan ooit nadenken over hun sterktes en zwaktes, en hoe we veerkrachtiger kunnen omgaan met de aankomende klimaatimpact.”

Hoe beïnvloeden jullie elkaars werk?

Raworth: “Economie kan soms te ahistorisch zijn, want alleen gebaseerd op theoretische modellen. Roman leerde me om ze met een historisch, filosofisch en politiek perspectief te bekijken. Daar leerde ik veel van. Mijn boek over het donutmodel was ook het resultaat van vele keukentafeldiscussies met hem. (werpt schalkse blik op haar man) Ik hoop dat de invloed langs beide kanten werkte.”

Krznaric (gespeeld verontwaardigd): “Hey, ik heb een heel hoofdstuk over jouw donutmodel in mijn boek, toch? Toegegeven, ik had eerst een zuiver humanistisch perspectief op de wereld. Wat ik leerde van Kate is om, waar ik ook aan denk, ook een imaginaire cirkel van de biosfeer rond mijn hoofd te plaatsen. Wat betekent het wanneer een democratie, cultuur of economie binnen of buiten de planetaire grenzen blijft? Telkens deze vraag stellen is voor mij een enorme mindflip geweest. Nu kijk ik dus anders naar de wereld.”

Hoe beïnvloeden jullie kinderen jullie daarbij?

Krznaric: “We geven onze 13-jarige tweeling al enkele jaren onze stem in verkiezingen, zowel lokale als nationale. Ze zeggen ons hoe te stemmen. Die gesprekken onthullen hoe zij naar de wereld kijken. Ze maken deel uit van de demos − de burgers − van de toekomst. Onze dochter is al zowel een digitale als een ecologische native. Ik leerde dankzij haar de planeet in de toekomst te zien.”

Raworth: “Toen onze zoon nog maar 6 was, wandelde ik met hem langs een drukke winkelstraat. Plots zei hij: ‘Mama, waarom geven de meeste mensen niet om koolstof?’ Toen besefte ik dat wij, al sinds ze kleuters waren, hun uitlegden dat ze hun handen moesten wassen omwille van microvervuiling in ons milieu, en we niet met het vliegtuig op reis gaan vanwege de CO2 in de lucht. Hij groeide op met het idee dat deze emissies een echt gevaar zijn. Toch zag hij de meeste mensen dat negeren door met de wagen te rijden of te vliegen. Ik was toen zo getroffen door de dissonantie waarmee zijn generatie moet opgroeien, als natives van een ecologische afbraak. Tegelijk zien ze de meeste verantwoordelijke volwassenen nog altijd volstrekt handelen in strijd met hun eigen ecologische bewustzijn. Het verwondert ons dus niet dat veel jongeren zo boos zijn.”