Turken kijken weer naar het oosten

De Turkse premier Tayyip Erdogan liep rood aan en weigerde te stoppen. Hij greep de arm van de moderator, die hem het zwijgen wilde opleggen omdat zijn tijd om was, en richtte zich tot president Shimon Peres van Israël. “Meneer Peres, u bent ouder dan ik”, zei de Turkse premier tegen de Israëlische president, die enkele ogenblikken ervoor de inval van zijn leger in Gaza had proberen goed te praten. “Uw stem klinkt erg luid. En het volume van uw stem heeft te maken met een schuldig geweten.” Erdogan schudde nogmaals ongeduldig de hand van de moderator van zich af en ging verder: “Als het gaat om doden, weet u heel goed hoe dat te doen. Ik weet heel goed hoe jullie kinderen bombarderen op stranden.”Na enkele minuten voortgeraasd te hebben tegen Peres, die een beetje verbijsterd naast hem zat, stond Erdogan op. “Hiermee is voor mij een einde gekomen aan Davos. Ik zal mij hier niet meer vertonen”, zei hij. Erdogan vertrok en liet een verbouwereerde Israëlische president achter.

Contact met Jeruzalem

Het leverde een historisch tv-moment op, het einddebat van het Wereld Economisch Forum (WEF) op 29 januari van dit jaar in het Zwitserse Davos. Nooit eerder had een Turkse leider zich op die manier uitgelaten tegen een Israëlische collega. Integendeel, de afgelopen decennia waren de relaties tussen Ankara en Jeruzalem opperbest geweest, met gezamenlijke militaire oefeningen en de aankoop van Israëlische wapens, met florerend toerisme en bloeiende handel. Maar toen in oktober van dit jaar Israël niet werd uitgenodigd op Anatolian Eagle, de jaarlijkse luchtoefening in Turkije waaraan sinds halverwege de jaren negentig Turkse, Amerikaanse en Israëlische piloten deelnemen, bleek duidelijk dat er iets veranderd was in de relatie tussen de twee landen.Dat had alles te maken met de verandering in het buitenlands beleid van Turkije, die leidde tot een versteviging van betrekkingen met het Midden-Oosten. Turkije is een niet-Arabisch land, maar heeft wel historische en culturele banden met het Arabische landen. Die werden na de val van het Ottomaanse Rijk en het stichten van de Republiek door Ataturk, begin vorige eeuw, echter van inferieur belang aan de relaties met het westen. Ataturk voerde een ‘westerse’ modernisering door in de Turkse maatschappij, waardoor Turkije met de rug naar het oosten kwam te staan.Turkije werd de volgende jaren lid van de NAVO en de opeenvolgende regeringen na de Tweede Wereldoorlog zochten niet alleen een nauwe relatie met Europa, maar vooral met de Verenigde Staten en Israël, een land waarmee Ankara een probleem deelde. Het probleem in kwestie was Syrië, dat steun leverde aan terroristische groeperingen in het buitenland, waaronder radicale Palestijnse bewegingen en de PKK, de Koerdische Arbeiderspartij die midden jaren tachtig de wapens opnam tegen de Turkse staat. Die gemeenschappelijke vijand zorgde ervoor dat Turkije als enig moslimland in de regio contacten onderhield met Jeruzalem.

Netwerken

De wijziging in het buitenlandbeleid van Ankara werd kort na 2002 merkbaar, toen de AKP - de Partij van Gerechtigheid en Ontwikkeling die zijn wortels heeft in de islamistische beweging - verkozen werd (en die nog steeds aan de macht is). In 2003 was er een eerste, kleine ‘opstand’: Ankara weigerde VS-troepen op weg naar de Iraakse invasie via Turkije te laten passeren. Het was de eerste keer dat Turkije zich zo dwars opstelde tegenover Washington. Dat leverde premier Erdogan niet alleen krediet bij zijn eigen bevolking, die tegen de oorlog in Irak was, maar werd ook erg op prijs gesteld in de Arabische landen.De afgelopen jaren breidden de Turken hun netwerk in de regio uit. Ze reisden onvermoeibaar van Algerije naar Saoedi-Arabië, en van Rusland naar Azerbeidzjan en Armenië. Overal werden nieuwe diplomatieke onderhandelingen gestart, er werd aangeboden om te bemiddelen bij conflicten en de handelsrelaties werden versterkt. Ter illustratie: in de afgelopen zeven jaar verveelvoudigde de Turkse export naar het Midden-Oosten en Noord-Afrika met producten als auto’s, servies en gedroogd fruit, maar ook met Turkse tv-series, die in Arabische landen waanzinnig populair zijn.Analisten zeggen dat in het huidige Turkse buitenlandse beleid de zoektocht naar een onafhankelijk pad centraal staat. Los van het westen wil Turkije een meer evenwichtige relatie uitbouwen met de buurlanden en landen in de regio. Deels gebeurt dat uit teleurstelling in de Europese Unie: pas in 2004, zeventien jaar nadat Ankara het lidmaatschap had aangevraagd begonnen de onderhandelingen. Maar een einde is nog niet in zich en Europese leiders als de Franse president Nicolas Sarkozy en de Duitse kanselier Angela Merkel, die zich ronduit verzetten tegen een lidmaatschap, hebben de hoop om nog tot de EU-club te behoren op een laag pitje gezet.Dan maar zonder de EU, klonk het in de afgelopen jaren bij de Turkse bevolking. En ook de Turkse politiek lijkt die weg te bewandelen, al benadrukt Ankara dat een lidmaatschap van de Europese Unie van cruciaal belang is.

Soft power

De verandering in het Turkse buitenlandse beleid gebeurde onopvallend en was er een van ‘soft power’. Het brein erachter was Ahmet Davutoglu, ex-adviseur buitenlands beleid van premier Erdogan en momenteel minister van Buitenlandse Zaken (zie kader). Turkije ging regionale bondgenootschappen uit de weg en vermeed lokale rivaliteiten. In eigen land rekende Ankara hardhandig af met de Koerdische PKK, maar na de val van Saddam Hoessein knoopte het land vriendschappelijke betrekkingen aan met Iraaks Koerdistan. Al snel werd Turkije in Noord-Irak een van de belangrijkste investeerders en trokken Turken naar ginder voor de bouw van scholen, hotels en winkelcentra.Ook voor de rest van Irak werd Ankara een balancerende factor: zowel sjiieten als soennieten in het land maken zich zorgen over de groeiende invloed van Irak in de regio en verbergen niet dat ze liever Turkije zien groeien als belangrijke regionale macht.Ook andere landen in de regio maakten de afgelopen jaren kennis met de Turkse soft touch. Syrië is geen vijand meer: tussen beide landen werden visa opgeheven en Turkije eigende zich een belangrijke rol toe in het bemiddelen van een vredesakkoord tussen Damascus en Jeruzalem. “Syrië is een belangrijk venster voor Turkije naar de Arabische wereld en Turkije is Syriës venster naar Europa”, zei premier Erdogan afgelopen week nog.Turkije voert ook al jaren een open beleid met Iran. Erdogan lijkt de bezorgdheid van het westen niet te delen, dat Teheran uranium zou verrijken voor militaire doeleinden. De Turkse premier noemde de verkiezing van president Mahmoud Ahmadinejad niet alleen legitiem, maar benadrukte ook dat Iran als soevereine staat het recht heeft uranium te verrijken. Die uitspraken hebben de Turkse premier flink wat kritiek opgeleverd, maar tegelijk hebben de Verenigde Staten laten merken dat Turkije belangrijk is voor de relatie tussen het westen en Iran. President Obama zei tien dagen geleden nog aan Erdogan, toen die Washington bezocht, dat Turkije een cruciale rol kon spelen om een diplomatieke oplossing tot stand te brengen in de nucleaire kwestie.Dat de VS Turkije zien als een belangrijke regionale speler verwondert niet, zegt Amanda Akçakoca, Turkije-expert bij het European Policy Center in Brussel. “Alle prioriteiten van het Amerikaanse buitenlandse beleid liggen in de regio”, zegt ze. “Ik heb het dan over Irak, Afghanistan, Rusland. Turkije kan, als partner van de VS, een grote rol spelen, bijvoorbeeld in de stabilisering van het naoorlogse Irak, eens de Amerikaanse troepen zijn vertrokken. Turkije is het enige land in de regio dat goede betrekkingen onderhoudt met de Palestijnen, Iran, de Arabische landen én Israël. Dat er nu wat problemen zijn tussen Jeruzalem en Ankara is spijtig, maar de relaties zijn daarmee niet stopgezet.”Het pad richting oosten dat Turkije bewandelt, resulteert hier en daar in bezorgdheid. Sommigen waarschuwen voor een groeiende islamisering van Turkije. De VS, die een belangrijke militaire en strategische bondgenoot als Turkije niet willen verliezen, willen kost wat kost voorkomen dat Turkije zich afkeert van het westen en hebben de EU al laten weten dat Washington een grote voorstander is van een Turks lidmaatschap. “Als Turkije lid werd van de EU, zou dat een goed teken zijn van de inspanningen voor nauwere banden tussen het westen en de moslimwereld”, liet Obama afgelopen voorjaar weten.

Diplomatieke veroveringen

Amanda Akçakoca, zelf een grote voorstander van EU-lidmaatschap, deelt de bezorgdheid niet. “Wat Turkije nu doet is gewoon goede relaties uitbouwen met de buren, ook al zijn dat landen die het westen niet vertrouwt. De historische relatie met het westen komt daarmee niet in gevaar, de nieuwe relaties zijn complementair. Ik noem het gewoon slim buitenlands beleid van een land dat zijn buren niet gekozen heeft.”Akçakoca wijst ook op het feit dat de nieuwe relaties van Turkije niet enkel moslimburen betreffen. Onlangs werd ook de basis gelegd voor de normalisering van diplomatieke betrekkingen met buurland Armenië, waarmee Ankara een ronduit vijandige relatie had. De Armeniërs willen dat Turkije erkent dat er in 1915, tijdens het Ottomaanse Rijk, honderdduizenden Armeniërs werden omgebracht, terwijl de Turken weigeren het woord genocide in de mond te nemen en zeggen dat er slachtoffers vielen aan beide zijden. Maar twee maanden geleden werd in Zwitserland een akkoord gesloten tussen minister Davutoglu en zijn Armeense tegenhanger Nalbandian. De overeenkomst, die nog moet goedgekeurd worden door de parlementen van beide landen, voorziet onder meer in de heropening van de grens tussen Turkije en Armenië. Het akkoord zegt verder dat de kwestie van 1915 onderzocht zal worden door een gemengde commissie.Turkije heeft al laten weten de diplomatieke veroveringen verder te zetten. “Turkije streeft ernaar om zijn banden met landen in Noord- en zwart Afrika te versterken”, zei buitenlandminister Davutoglu vorige week nog. In eerste instantie zullen in die regio tien nieuwe Turkse ambassades geopend worden.