Triomf van de angst: wat ‘Game of Thrones’ ons vertelt over het Westen

‘Winter is coming’, luidt de beruchte slagzin uit Game of Thrones. Maar voor de bekende Franse geopoliticoloog Dominique Moïsi, zoon van een vader die Auschwitz overleefde, zijn de fantasy-achtige middeleeuwen die in de topreeks worden neergezet een aannemelijke metafoor voor de reële chaos in het Midden-Oosten. Net zoals House of Cards de overwinning van Donald Trump voorspelde, en Lord Crawley de brexit al aankondigde in Downton Abbey.

In Triomf van de angst. De geopolitiek van series, Moïsi’s nieuwste, deze week in het Nederlands te verschijnen boek, neemt hij de succesvolle fictiereeksen uit de VS, Engeland en Scandinavië als invalshoek voor de vraag waar het met onze complexe wereld heengaat.

Van Moïsi (72) komt niet alleen dat zeer originele werk uit, woensdag geeft hij een lezing aan de KU Leuven en donderdag neemt hij in Den Haag de prestigieuze Spinozalens in ontvangst, een tweejaarlijkse onderscheiding voor denkers over ethiek en samenleving.

Triomf van de angst, dus, want als geen ander heeft Moïsi, verbonden aan het Institut Montaigne in Parijs, aan Harvard University in de VS en King’s College in Londen, de internationale politiek met emoties in verband gebracht: vrees voor identiteitsverlies in het Westen; vernedering, haat en wrok in het Midden-Oosten; vooruitgangsgeloof in grote delen van Azië.

Tien jaar geleden al beschreef de professor dit alles in zijn internationale bestseller De geopolitiek van emotie. Met Triomf van de angst schreef hij een nog minder opbeurend, maar erg toegankelijk vervolg.

“Ik wou de geopolitiek bij een veel breder publiek naar binnen brengen,” zegt Dominique Moïsi als we hem in Parijs ontmoeten. “De mensen duidelijk maken dat, als zíj zich niet interesseren voor de geopolitiek, de geopolitiek zich wel voor hen zal interesseren. Iedereen heeft er baat bij de essentie van het wereldgebeuren te begrijpen. Vandaar dat ik voor deze lichtere aanpak koos.”

Niet dat Moïsi van meet af aan verslingerd was aan tv-reeksen. “In Londen gaf ik een cursus getiteld The Triumph Of Fear. Mijn literair agent vond dat een schitterende titel voor een boek, maar ik zag niet meteen waar ik moest beginnen. Toen kwamen mijn kinderen, die fan zijn van die series, met de suggestie dat ik het daarover zou hebben. ‘Hoe kun je spreken over geopolitieke angst als je nooit Game of Thrones hebt gezien?’, vroegen ze me. En inderdaad, ik begon te kijken en begreep hoe die televisiereeksen vandaag dezelfde rol vervullen als de 19de-eeuwse krantenfeuilletons van Zola, Balzac en Dickens.”

Kunst- en cultuurproducties vatten de zeitgeist, zegt u, en hebben niet zelden een voorspellende waarde, zoals de schilderijen van Schiele, Munch en Grosz aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog.

“Dat heb ik natuurlijk een beetje als provocatie bedoeld. (lacht) Maar wat ik daarmee vooral wilde aangeven is dat grote kunstenaars intuïtie hebben en de nakende catastrofe voelen naderen. Vandaag zie ik televisiescenario’s van uitstekende kwaliteit, waarin grote namen acteren en veel geld wordt gepompt. In Downton Abbey, de reeks die ik het liefst zie, wordt schitterend aangetoond hoe de Eerste Wereldoorlog de oude, aristocratische orde zou wegvegen. Veel reeksen zijn tegenwoordig van betere kwaliteit dan de cinema. En jawel, er ligt massa’s geopolitiek studiemateriaal in besloten.”

Maar wat maakt die reeksen zo geloofwaardig en dus zo angstaanjagend? Scenarioschrijvers zijn nog geen politiek analisten, toch?

“Maar ze krijgen vaak wel heel goede input. House of Cards is een Amerikaanse bewerking van een eerdere Britse serie, die excellent was en mee was gecreëerd door mensen die de val van Margaret Thatcher van binnenuit hadden beleefd. De Amerikaanse reeks The West Wing is gerealiseerd door mensen die het binnenlandse en vaak ook buitenlandse beleid door en door kenden. De makers van House of Cards dachten destijds ook wel dat Hillary Clinton de verkiezingen zou winnen, maar toch maken ze er gewag van een schoft die zegt dat hij zijn mitrailleur op Fifth Avenue zal leegschieten en die president wordt, een heerschap dat woorden gebruikt die ook iemand als Donald Trump in de mond neemt. Ik ben opgehouden naar House of Cards te kijken toen Trump werd verkozen. Ik vond dat de werkelijkheid de fictie had ingehaald.”

Een mens zou voor minder pessimistisch worden.

“De parallellen zijn dan ook treffend. Neem de Duitse reeks Babylon Berlin, die ik momenteel volg. Daarin gaat het over de val van de Weimarrepubliek, maar ik stel vast dat ik niet naar die reeks kan kijken zonder aan de opkomst van het extreemrechtse Alternative für Deutschland te denken. Alsof de serie anticipeert op de realiteit die zich ook vandaag weer in Duitsland dreigt aan te dienen. Die reeksen mogen dan wel werken als een uitvergrotende spiegel, ze hangen erg vast aan de actualiteit, en die is weinig geruststellend.”

De personages in de politieke fictie zijn ook altijd dubbel, schrijft u: het zijn negatieve helden, cynische protagonisten voor wie de persoonlijke passies voorgaan op het publiek belang. En u trekt de lijn door naar de reële politiek: hedendaagse politici zijn veel beter in het winnen van verkiezingen dan in goed bestuur.

“Klopt, al wil ik ook de rol van steeds meer media belichten. In de aanloop naar 11 november trok Emmanuel Macron door Noordoost-Frankrijk om de honderdste verjaardag van de wapenstilstand van de Eerste Wereldoorlog te herdenken. Hij had een cruciale boodschap meegebracht, een waarschuwing vooral, want na de wapenstilstand kwamen de gevaarlijke jaren 20 en 30. Maar wat deden de Franse media, en met name nieuwszenders als BFM TV? Onophoudelijk en exclusief berichten over het protest tegen de verhoging van de brandstofprijzen, de gilets jaunes (boze burgers in fluogele jasjes die de wegen blokkeren, LD)! Terwijl de president de geschiedenis wil inroepen, kijken de media niet verder dan de onmiddellijke actualiteit. In zo’n context is het vreselijk moeilijk regeren. Als een politicus iets verheffends doet maar de nieuwscontext trekt alles naar beneden, welke kant kan hij dan nog op? Ook die evolutie heb ik in mijn boek willen aanklagen.”

Ergens onderweg zijn we de liberaal-democratie kwijtgeraakt. Stond The West Wing nog bol van clintonesk optimisme, dan lijkt House of Cards wel een andere wereld.

“Er zijn twee kantelmomenten geweest. De aanslagen van 11 september zijn een enorm psychologisch en geopolitiek keerpunt geworden. Maar daarna is er een tweede 11 september gekomen: de instorting van de torens van Lehman Brothers en de financiële crisis die erop volgde in 2007 en 2008. De verkiezing van Trump is het resultaat van boosheid, razernij zelfs, tegen de elites die de crisis hebben veroorzaakt. Intussen gaan veel schuldigen nog altijd vrijuit, zeker in de financiële wereld. Het cynisme van die mensen heeft zich een weg gebaand naar de reeksen, met een brutale versie in Game of Thrones en een gepolijste variant in House of Cards.”

Op de opzienbarende Noorse reeks Occupied na heeft u uitsluitend Angelsaksische producties beschreven. Waarom ook niet een paar Chinese of Russische series?

“Ik heb voor een beperkte selectie gekozen van reeksen die wereldwijd werden gevolgd en effect hadden. Dat is niet het geval bij het Chinese, Russische of Turkse werk. Ik héb wel naar series uit China en Rusland gekeken. Wat me daarbij opviel, was hun hang naar de grootsheid van vroeger. In Chinese reeksen is de boodschap dat China eindelijk weer aanknoopt met de rol waarin het zich voorbestemd ziet: de belangrijkste grootmacht ter wereld worden. In Russische series priemt de grootsheid van de Sovjet-Unie door en gaat het erg vaak over de overwinning tegen de nazi’s. Zowel de Chinese als Russische reeksen gaan dus over zelfverheerlijking.”

Terwijl de Amerikaanse en Britse reeksen wel over zelfkwelling lijken te gaan.

“Of zelfkritiek, die in China of Rusland volstrekt niet aan de orde is. Maar wat mij vooral fascineert is hoezeer we zijn omgeslagen. Hoe zijn we van Derrick en het intellectuele comfort van de republiek van Bonn afgegleden naar Babylon Berlin, met de identitaire angst van de republiek van Berlijn? Ik denk niet dat de sfeer in die laatste reeks artificieel is. Ze zit pal op de tijdsgeest.”

Maar die reeksen worden wel in de hele wereld gezien. Is dat niet contraproductief? Is dat nog wel soft power, hoe de VS en het Westen hun eigen pessimisme aan de planeet verkopen?

“Dat is de vraag. Nu, die zelfkritiek is vooral een Amerikaans gegeven en maakt traditioneel deel uit van de sterkte van de VS. Als ik zie hoe lang het in Frankrijk heeft geduurd voor de oorlog in Algerije enigszins ter sprake kwam... In de VS wordt de oorlog in Vietnam al in de jaren 70 behandeld in de cinema, eerst met The Deer Hunter, daarna met Apocalypse Now. Naar mijn gevoel was dat sterk.

“Maar het is een kracht die een zwakte kan worden. Tijdens het schrijven van mijn boek moest ik naar Peking, waar ik Chinese hoogwaardigheidsbekleders sprak. Het bleek dat ze in de Verboden Stad, aan de top van de macht, het liefst naar House of Cards kijken. Die reeks sterkt hen in hun overtuiging dat ze echt geen morele of democratische lessen hebben te krijgen van het Westen.”

House of Cards maakte dan ook reclame met een slogan als ‘Democracy is so overrated’.

“En dat vinden de Chinese leiders heerlijk om te horen. Dat is dus riskant, want ze nemen die serie echt wel voor waar aan.”

We hebben de mond vol over de ondergang van de westerse liberaal-democratie. Hoe reëel is die dreiging? Wordt dat geen selffulfilling prophecy?

“Ik ben ervan overtuigd dat die neergang er is. Het is aan de historici, later, om te bepalen of die relatief dan wel absoluut is. Maar als het Westen in de wereld wil blijven meepraten, zal het twee dingen moeten doen: ten eerste veel bescheidener worden in zijn relatie tot de Andere, ten tweede veel meer ambitie tonen jegens zichzelf. Het Westen moet accepteren dat zijn model geen monopolie is en dat het ook van anderen wat te leren heeft. Maar het moet tezelfdertijd resoluut achter de democratische waarden blijven staan. Wat is al een eeuwigheid ons probleem? Dat we heel arrogant zijn naar de anderen toe, maar heel coulant voor onszelf. Eigenlijk moet het net andersom.”

In De geopolitiek van emotie houdt u de lezer twee scenario’s voor 2025 voor ogen. Een positief en een negatief. Naar welk van beide evolueren we?

“Dat antwoord is duidelijk. Ik voorspelde destijds, als een van de mogelijkheden, het einde van het multilateralisme en de verkiezing van een bijna extreemrechtse president in de VS. Wat tien jaar geleden nog onmogelijk leek, wordt vandaag werkelijkheid. Het slechtste scenario blijft overeind, helaas.”

Al goed dat u uw boek alsnog met een optimistische noot eindigt. U geeft een voorzet voor een nog onbestaande reeks, getiteld Balance of Power.

“Ik wilde de positieve sfeer van The West Wing hervinden. Tegenover de chaos waarin de wereld afglijdt, wilde ik een haalbaar alternatief voorstellen, een competitief maar gezond evenwicht tussen twee grootmachten, de VS en China. En dat dacht ik te kunnen verpersoonlijken door middel van een liefdesverhaal tussen een bloedmooie Chinese agente en een verleidelijke Amerikaanse spion. Samen gaan ze naar Noord-Korea om zich ervan te verzekeren dat Kim Jong-Un niet te gek doet of reizen ze naar het Midden-Oosten. Het is een idee voor een fictiereeks ja, maar zeker ook een waarschuwing: ofwel werken Peking en Washington samen en krijgen we een helder internationaal kader, ofwel werken ze tegen elkaar en weten we niet waar het met de wereld naartoe gaat. Dat laatste scenario is de politiek waarvoor Donald Trump staat.”

Balance of Power klinkt anders ook niet erg idealistisch. Het gaat over machtspolitiek.

“De term verwijst naar het 18de- en 19de-eeuwse Europa, waarin de klassieke grootmachten elkaar in evenwicht hielden. Wat ik wilde meegeven is een ernstige geopolitieke boodschap: opgelet, de democratische en liberale orde wordt afgebroken terwijl we erop staan kijken. We moeten die afbraak absoluut het hoofd bieden, en de richting en orde terugvinden zoals die na de Tweede Wereldoorlog zijn uitgezet.”

Wordt uw serie ooit gerealiseerd?

“Ik vrees van niet, neen. Ons tijdperk is er niet naar.”

Dominique Moïsi - Triomf van de angst. Geopolitiek van series is uit bij Boom uitgevers en kost 22,50 euro.