Het duurde 45 jaar, maar eindelijk staat de best beschermde diersoort op aarde, de berggorilla in Rwanda, Oeganda en Congo, niet langer op uitsterven. Bedreigd zijn de dieren nog wel.
De Amerikaanse primatoloog Dian Fossey verwierf wereldfaam toen ze het eind jaren 70 opnam voor de laatste tweehonderd berggorilla’s in de oerwouden van Centraal-Afrika. De verfilming van haar boek Gorillas in the Mist, over haar onderzoek in de bergen van Rwanda, zette de berggorilla op de wereldkaart.
In 1985 werd Fossey vermoord in haar tent hoog op de berg, een misdrijf dat nooit werd opgelost. Anderen zetten haar levenswerk voort, en met succes: anno 2020 zijn er zeker 1.063 berggorilla’s, zo wijzen DNA-sporen in uitwerpselen uit.
De dieren leven op twee plekken in de Afrikaanse jungle, tussen de wolken op 2.400 tot 4.000 meter hoogte. Ze komen voor in de Bwindi-Sarambwe-bergketen tussen Oeganda en Congo, én in de Virunga-bergen tussen Oeganda, Congo en Rwanda. Slechts 50 kilometer scheidt de twee populaties, maar ze zijn onbereikbaar voor elkaar omdat er mensen tussen wonen.
“Het is een succesverhaal waar ik zo trots op ben”, zegt natuurbeschermer Craig Sholley via Skype. De energieke man, met grijze walrussnor, was eind jaren 70 samen met Dian Fossey betrokken bij de bescherming van de apen en is nog steeds actief als vicevoorzitter van de African Wildlife Foundation.
“Mijn eerste ontmoeting met deze gorilla’s hoog op de berg, in wat toen Volcano National Park heette, liep helemaal fout. Met een andere onderzoeker belandde ik tussen een moeder en haar baby. Dat is de slechtst mogelijke plek. Het gorillavrouwtje viel onmiddellijk brullend en schreeuwend aan.”
Het liep goed af, vertelt Sholley, en later leerde hij bij. “Je moet de etiquette van gorilla’s goed in de smiezen houden en dat wist ik nog niet. Het zijn heel sociale dieren. In latere jaren kon ik gewoon tussen gorilla’s in de groep zitten, omdat ze me kenden en accepteerden.”
Na een tijd met Fossey op de berg te hebben gewerkt als onderzoeker ging Sholley naar beneden om gorillatoerisme te ontwikkelen in Rwanda. “Toerisme is de sleutel tot succes geworden bij het beschermen van deze grote apen”, zegt Sholley. “Het is een miljoenenbusiness. Iedereen verdient eraan: lokale gemeenschappen, de regering met vergunningen, én de organisaties die geld krijgen om gorilla’s te beschermen. Inkomens van dorpelingen hangen af van het overleven van de berggorilla’s en hun bossen, waardoor zij niet meer op apen jagen voor voedsel.”
Valstrikken
Er zijn meer succesfactoren. Zo kwam er een verdrag tussen de drie betrokken Afrikaanse landen, die erkennen dat er voor berggorilla’s geen grenzen bestaan en dat ze in Rwanda, Congo en Oeganda dezelfde bescherming nodig hebben. “Die samenwerking is een belangrijke voorwaarde geweest voor het resultaat”, zegt Sholley.
Dierenarts Kirsten Gilardi en haar team van Gorilla Doctors zijn een andere succesfactor: zij zorgen voor de gezondheid van de dieren. “Onze organisatie is begonnen in de tijd van Fossey. Zij was heel bezorgd over de gezondheid van die kleine groep overgebleven gorilla’s”, zegt Gilardi vanuit Amerika. Ze vliegt vier keer per jaar naar de bergen om haar mensen bij te staan.
In de drie landen zijn elf dierenartsen actief met technische ondersteuning, één dierenarts op honderd gorilla’s. Dat is niet te veel volgens Gilardi.
Berggorilla’s hebben veel last van aandoeningen aan de luchtwegen door virussen, die ook van mensen kunnen komen. De dierenartsen behandelen de gorilla’s als ze ziek worden. Sholley ziet met vrees de coronapandemie aan. “Als het overslaat op berggorilla’s, dan zou dat catastrofaal zijn.” Gilardi reageert wat nuchterder. “Ik weet niet of ze gevoelig zijn voor dit virus.” Voorlopig zijn toeristen verboden in het territorium van de berggorilla.
“Het oerwoud is ons ziekenhuis”, vertelt Gilardi. “Medische behandelingen vinden onder moeilijke omstandigheden plaats.” Nog steeds komen vooral jonge apen regelmatig in valstrikken terecht die bedoeld zijn voor kleinere dieren. Dat zorgt voor lelijke snijwonden met infecties.
“We verdoven zo’n gewonde, jonge gorilla met een pijltje uit een geweer en behandelen de wond ter plekke.” Op video’s van Gorilla Doctors is te zien dat het soms om diepe sneeën in de handen gaat. Een enkele keer moeten zelfs vingers worden geamputeerd. “Het bijzondere is dat de groep waartoe zo’n gewonde en verdoofde jonge gorilla behoort op afstand meekijkt. Ze accepteren wat we doen.”
Fragiel succes
“Als een jong vrouwtje sterft, dan gaan er zeker vijf tot zes baby’s verloren die ze had kunnen baren”, benadrukt Gilardi het belang van haar werk. Voortplanting is essentieel om de populatie berggorilla’s te vergroten. Want 1.100 exemplaren is, om met Sholley te spreken, een fragiel succes.
De twee populaties berggorilla’s beschikken nu over 770 vierkante kilometer leefgebied. “Daar kunnen meer dan 1.100 gorilla’s wonen, maar op een gegeven moment is de rek eruit”, zegt Sholley. Met donoren en medewerking van Rwanda is er nu grond gekocht naast het Virunga-gebergte. “Ik heb daar de eerste gorilla’s al gezien”, vertelt Sholley enthousiast.
Sholley ziet ook bij andere soorten die dreigen uit te sterven kansen. Hij denkt dat toerisme kan werken als financiële motor, die een inkomen kan genereren voor de lokale bevolking. Hij hoopt dat er zo een einde komt aan de stroperij en dat de mensen in de buurt de bescherming van de dieren op zich nemen.
