‘Terug naar een normaal leven? Neen, het zal nóóit meer zoals vroeger zijn’

Microbioloog Peter Piot (72), speciaal adviseur van de Europese Commissie inzake corona, is zijn verhuizing aan het voorbereiden wanneer we hem bellen. Sinds 2010 is hij directeur van de London School of Hygiene & Tropical Medicine, maar later dit jaar geeft hij de fakkel door. Hij keert terug naar België met Heidi Larson, zijn Amerikaanse echtgenote en antropologe aan hetzelfde instituut. Vantussen de verhuisdozen blikt Piot de coronatoekomst in. ‘Dit najaar komt er een nieuwe uitbraak.’

Peter Piot: “Mijn verhuizing heeft niets te maken met het feit dat ik de Europese Commissie-voorzitter Ursula von der Leyen adviseer. Ik ben geen politicus en ik word ook geen ambtenaar van de Europese Commissie. Ik blijf vooral een wetenschapper. Maar na tien jaar was het tijd om andere lucht op te snuiven. Bovendien is de sfeer in het Verenigd Koninkrijk erg anti-Europees sinds de brexit. Londen is wel een uitzondering: die stad blijft erg pro-Europees. Dat kan ook moeilijk anders, met zo’n gemengde bevolking. Ik heb buren uit India en Griekenland. Maar de brexitsfeer overal elders in het land is niet aan mij besteed. Dus keren we terug naar Brussel. Toen ik jong was, was de stad wel provincialer dan nu. Ik ben opgegroeid in Keerbergen en ging als tiener uit in Brussel. Behalve het Damiaanmuseum in het naburige Tremelo viel in Keerbergen weinig te beleven. (glimlacht) Wat ons aanspreekt in Brussel, is het kosmopolitische karakter, en tegelijk de leefbaarheid.

“Ik blijf ook verbonden aan de school in Londen. Eén van de dingen die we in de coronacrisis hebben geleerd, is dat je bij wijze van spreken ook op de maan kunt werken, als je job telewerken toelaat.”

Het coronavirus houdt u ook als wetenschapper al anderhalf jaar bezig. Had u de pandemie zien aankomen?

“Het was geen verrassing, nee. Nadat ebola zich in 2014 in West-Afrika had verspreid, vroeg ik me af: zijn we voorbereid op een grote pandemie? En het antwoord luidde: nee. Ik had me een soort Spaanse griep voorgesteld, zoals die van een eeuw geleden. Covid vertoonde veel overeenkomsten met die griep en het was duidelijk dat we meteen in actie moesten komen, er was geen tijd te verliezen. Ook ten tijde van de aidsepidemie hebben we te lang gewacht. Nog een overeenkomst: ook bij het begin van de aidsepidemie was er geen remedie. En vandaag is er nog steeds geen vaccin tegen aids. We kunnen iedereen alleen maar aanraden veilig te vrijen, meer niet. En de coronamaatregelen – een masker dragen, afstand houden, in quarantaine gaan – verschillen niet zo gek veel van wat werd aanbevolen tijdens de grote epidemieën in de middeleeuwen. Denk maar aan de schilderijen en houtsneden van middeleeuwse taferelen met personages die een masker in de vorm van een vogelbek dragen.”

Maar was er wel een alternatief?

“Als we niets hadden gedaan en de economie en onze individuele vrijheden niet aan banden hadden gelegd, zouden alleen al in Europa miljoenen doden zijn gevallen. We hebben ook geleerd dat de keuze tussen economie en volksgezondheid een vals dilemma is. Uit een onderzoek waar de Financial Times recent over heeft geschreven, blijkt dat de landen die de meeste inspanningen hebben geleverd, economisch gezien het minst hebben geleden. Maar we hebben ook geen ervaring met een crisis van die omvang: de Spaanse griepepidemie dateert van het einde van de Eerste Wereldoorlog. Laten we ook niet vergeten dat de Spaanse griep meer slachtoffers heeft geëist dan WO I. En toen was er nog geen commerciële luchtvaart. Het was echt een catastrofe van mondiale proporties. Tegenwoordig zijn we veel mobieler, en we hebben antibiotica, diagnostische tests, en nu ook doeltreffende en veilige vaccins.”

Een aanzienlijk deel van de bevolking is tegen maskers en vaccins en ziet overal complotten. Niet zelden komen die tegenstanders uit extremistische hoek. Baart dat u zorgen?

“Ik begrijp dat mensen de beperkingen beu zijn, maar die populistische bewegingen zijn gevaarlijk en kunnen mensenlevens kosten. Ik ben ook enorm geschrokken van wat er in Vlaanderen is gebeurd.”

Bedoelt u de steunmarsen voor de geradicaliseerde militair Jürgen Conings?

“Ja. Die demonstraties hebben me erg geschokt. Ook in Londen is er geprotesteerd tegen de lockdowns, en daarin stapte de broer van Jeremy Corbyn (leider van Labour Party van 2015 tot 2020, red.) naast rechtse ultraconservatieven. Als ik zie en hoor wat Marc Van Ranst te verduren heeft gekregen, krijg ik koude rillingen. Ik ben namelijk zelf in volle aidsepidemie met de dood bedreigd toen ik tussen 1995 en 2008 UNAIDS leidde, de VN-organisatie die aids bestrijdt. Mensen geloofden niet dat aids werd veroorzaakt door een virus, maar dat het een grote samenzwering was.

“Dat mensen vragen stellen over vaccins, is goed: je moet het debat voeren, en je helpt de zaken vooruit door informatie uit te wisselen. Maar zodra er een politieke draai aan wordt gegeven, zoals bij die soldaat het geval was, stopt het voor mij. Ik begrijp dat jongeren plezier willen hebben en dat ze het gevoel hebben dat er een rem op hun leven is gezet, maar de vrijheidsbeperkingen werden opgelegd om de samenleving te beschermen. Daaraan merk je dat onze maatschappij is geëvolueerd naar het Amerikaanse individualistische model: me, myself and I, zoals de titel van dat rapnummer (van De La Soul uit 1989, red.).”

FABELS OP FACEBOOK

Wat vond u de gevaarlijkste of de meest groteske samenzweringstheorie die u al hebt gehoord?

“De gevaarlijkste zijn in elk geval die theorieën die het nut van vaccins betwijfelen of zelfs ontkennen, omdat ze de hele samenleving in gevaar kunnen brengen. Als te veel mensen het vaccin weigeren, kun je het virus nooit overwinnen. Ik heb ook veel belachelijke fabeltjes gehoord, zoals over het AstraZeneca-vaccin, dat je in een chimpansee zou veranderen omdat het is gebaseerd op een adenovirus dat uit een chimpansee is gehaald. En Microsoft-oprichter Bill Gates zou het coronavirus verspreid hebben om vaccins te kunnen verkopen. Je zou erom kunnen lachen als al die verzinsels niet zo vreselijk contraproductief waren.”

Ze blijven circuleren op sociale media, onder meer door algoritmen. Hoe kunnen we daartegen optreden?

“Ik weet het niet. Maar de bedenkers en believers van complottheorieën worden wel steeds gewelddadiger en ze vormen een reëel gevaar voor de volksgezondheid. Iedereen mag vragen stellen, maar op een bepaald moment moet je je eigen visie kritisch durven te toetsen en openstaan voor andere informatie.”

Jonge influencers zeggen dat ze door een communicatiebureau zijn benaderd om tegen betaling het Pfizervaccin zwart te maken. Hebt u dat al eerder meegemaakt?

“Antivaxers zijn geen nieuw fenomeen: al tijdens de eerste vaccinatiecampagnes tegen de pokken in Engeland in de 19de eeuw lieten die van zich horen. Wel nieuw is het feit dat sociale media allerhande samenzweringstheorieën kunnen versterken. En mogelijk zijn er ook geopolitieke agenda’s, dat kan ik niet uitsluiten.”

Mensen blijven met een beschuldigende vinger naar China wijzen.

“Het is vrijwel zeker dat het coronavirus afkomstig is van een dier, waarschijnlijk van een vleermuis. Is het op de mens overgegaan op een Chinese markt of in een laboratorium? We weten het nog steeds niet. Maar we hebben wel kunnen uitsluiten dat SARS-CoV-2 door een ingenieur in een lab in elkaar is geknutseld. Als dat zo was geweest, zou dat snel aan het licht gekomen zijn. Dat soort manipulatie laat namelijk sporen na.”

Is zoiets met zekerheid vast te stellen?

“Absoluut. Alle virologen zullen dat bevestigen. Het blijft mogelijk dat het virus per ongeluk uit een laboratorium is ontsnapt, maar daar hebben we geen bewijs voor.

“Ik verwacht dat we nog meer epidemieën zullen zien. Maar als we weten van welk dier het virus is overgesprongen, kunnen we een bewakingssysteem opzetten. Dat bestaat al voor het griepvirus, en het werkt uitstekend. Elk jaar wordt het vaccin aangepast aan de nieuwe varianten. Dat kunnen we doen omdat we systematisch vogels, pluimvee en varkens screenen, de bronnen van griep. We hebben ook het geluk dat we elk jaar kunnen kijken wat er in Australië gebeurt: daar begint de winter vroeger, en zo kunnen we nieuwe vaccins plannen. Ook voor het coronavirus moeten we een wereldwijd surveillancesysteem opzetten. Maar dan moeten alle landen wel beter samenwerken, want China, bijvoorbeeld, is niet altijd open geweest. Vooral de laboratoria van Wuhan hebben zich altijd erg terughoudend opgesteld.”

DERDE SPUITJE

Hoe beoordeelt u de aanpak van de coronacrisis in de Scandinavische landen? Zweden ging voluit voor groepsimmuniteit, zonder succes.

“De tijd zal dat moeten uitwijzen. Bij het begin van de pandemie waren Duitsland, Finland en Denemarken het voorbeeld voor iedereen, werd gezegd. Wat nu wel duidelijk is, is dat Zweden het hoogste sterftecijfer van heel Scandinavië heeft.”

Ook in het Verenigd Koninkrijk zag het er lange tijd niet goed uit.

“Het was een ramp. Er zijn minstens 127.000 Britten gestorven en de economische schade is gigantisch. Tegenover ons huis in Londen zijn er een katholieke kerk en een voedselbank. Ik zie daar steeds meer mensen die hun baan zijn kwijtgeraakt. De coronacrisis heeft op meerdere vlakken een vreselijke tol geëist.

“Nu loopt het Britse vaccinatieprogramma wel als een trein. Ik heb mijn eerste spuitje zelfs al op 9 januari gekregen. Op een zondagochtend, nota bene.”

Commissievoorzitster Ursula von der Leyen gaf toe dat er fouten waren gemaakt bij de verdeling van de vaccins in Europa.

“Het probleem is vooral dat er onvoldoende productiecapaciteit is. Toch zijn er in minder dan een jaar tijd al twee miljard vaccins geproduceerd. Dat is ongezien in de geschiedenis. AstraZeneca kon niet snel genoeg leveren, maar dat bedrijf heeft ook niet de ervaring van grote vaccinfabrikanten zoals Merck, Sanofi, GSK of Pfizer. Ze zijn duidelijk te optimistisch geweest en dat heeft tot ernstige problemen geleid. Bovendien kreeg het Verenigd Koninkrijk prioriteit dankzij een exclusiviteitsclausule. Inmiddels hebben de meeste Europese landen de achterstand op hun schema ingelopen en heeft ongeveer de helft van de bevolking haar eerste injectie gekregen.”

Is al duidelijk wat er na de vaccinatiecampagne moet gebeuren? Moeten we een derde spuitje krijgen?

“Daar wordt momenteel over gedebatteerd: hoelang beschermen de verschillende vaccins ons? Is er een tweede of derde dosis nodig, en voor wie? Het goede nieuws is dat vaccins blijkbaar ook bescherming bieden tegen mutaties van het oorspronkelijke coronavirus, zoals de Britse en Zuid-Afrikaanse varianten, en waarschijnlijk ook tegen de Indiase. Maar ooit zullen er mutaties ontstaan waar we geen vat op hebben.

“Wat de bescherming betreft, ben ik optimistischer dan vijf of zes maanden geleden, want we hebben stilaan meer gegevens. De immuniteit duurt in ieder geval langer dan een jaar. Maar van andere vaccins weten we dat die mensen ouder dan 70 jaar minder lang beschermen dan jongvolwassenen. Ik sluit niet uit dat we delen van de bevolking elke herfst of winter opnieuw zullen moeten vaccineren, of om de twee jaar, al naargelang de leeftijdsgroep en de kwetsbaarheid van de patiënten.”

Moeten we in het najaar een vierde golf vrezen?

“Ik verwacht wel een nieuwe uitbraak omdat mensen het virus zullen meebrengen van hun reizen – de rest van de wereld is niet in dezelfde mate gevaccineerd als Europa – en omdat de varianten zullen muteren. Maar ik denk niet dat we nog zulke dramatische sterftecijfers zullen zien als vorig jaar. Dat hebben we vooral te danken aan de vaccinatiecampagnes.”

Er duiken nog steeds besmettingshaarden op in woonzorgcentra. Moet het medisch personeel niet verplicht gevaccineerd worden?

“Dat is een kwestie van ethiek. Ik vind het onaanvaardbaar dat zoiets nog kan voorvallen in een zorginstelling omdat het personeel zich niet wil laten vaccineren.”

Bent u voorstander van een algemene vaccinatieplicht?

“Als de situatie zou escaleren, zou het me niet verbazen dat het zover komt. Tegen ziekten als polio is vaccinatie trouwens nu al verplicht.”

HELSE PIJNEN

Hoe heeft de Europese Unie de crisis aangepakt?

“Haar grootste manco is het feit dat zij wettelijk niet bevoegd is voor de volksgezondheid. Maar ik kan begrijpen dat de lidstaten hun eigen beleid willen voeren, en je kunt nu eenmaal niet alles uniformiseren.”

Hoe staat de rest van de wereld ervoor?

“De cijfers in Azië en Zuidoost-Azië fascineren me: daar zijn veel minder mensen aan corona gestorven. Mijn zoon woont in Laos, een land van ongeveer acht miljoen inwoners, en daar is zelfs geen enkele coronadode gevallen.”

Omdat de maatregelen daar strenger worden toegepast, of omdat de mensen er solidair zijn met elkaar?

“Het regime is dictatoriaal te noemen, maar er is zeker meer burgerzin. Datzelfde besef van rechten en plichten vind je ook terug in Hongkong, Singapore en Zuid-Korea. Grosso modo hebben ze dezelfde maatregelen getroffen als wij, maar andere zou je hier niet kunnen doordrukken.”

Maatregelen waarbij de privacy in het gedrang komt, bedoelt u?

“Ja. In Zuid-Korea, bijvoorbeeld, worden van alle besmette inwoners de contacten getraceerd, de kredietkaarten onderzocht en hun handel en wandel nagegaan via hun smartphone. Maar in Azië is er een vorm van burgerzin die bij ons ontbreekt. Toen ik Japan in 1981 een eerste keer bezocht, zag ik overal op straat mensen met maskers op. Ik dacht dat ze collectief aan smetvrees leden, maar ik had snel door dat ze die droegen om anderen te beschermen, bijvoorbeeld als ze verkouden waren. De sociale etiquette schrijft daar voor dat je dat móét doen om de gemeenschap te beschermen. Het is een onbaatzuchtig gebaar.”

Hoe is de situatie in India? Moet de rest van de wereld zich zorgen maken?

“India maakt een verschrikkelijke tijd door, ook al treft het coronavirus naar verhouding slechts een klein deel van de bevolking (er sterven drie inwoners per miljoen per dag, vergelijkbaar met het cijfer in België begin mei, red.). Maar India telt meer dan 1,3 miljard inwoners: in absolute cijfers gaat het om enorme aantallen (eind juni waren er meer dan 398.000 doden geregistreerd sinds het begin van de epidemie, red.). Wat zij meemaken, raakt me diep, vooral omdat er een groot gebrek aan zuurstof is. Iets meer dan een jaar geleden lag ik zelf in het ziekenhuis met corona, en ik heb mijn leven te danken aan zuurstofflessen. Wie sterft door een gebrek aan zuurstof, lijdt helse pijnen. De regering-Modi mag verantwoordelijk geacht worden voor die ravage. Het virus kon zich onder meer verspreiden op een religieus festival – de premier had iedereen aangemoedigd eraan deel te nemen. Ze hebben er veel te vroeg de teugels laten vieren.”

Australië en Nieuw-Zeeland hebben in het begin van de pandemie snel de grenzen gesloten en zich op zichzelf teruggeplooid. Is dat een na te volgen voorbeeld?

“Australië heeft intussen laten weten dat het zijn grenzen niet eerder dan half 2022 zal heropenen. Gesloten grenzen zijn een ramp voor de economie: in Europa zou dat geen optie geweest zijn.”

Het internationale Covax-programma van de WHO en twee andere organisaties is van cruciaal belang om de pandemie te stoppen: dat lukt alleen als het virus wereldwijd wordt bestreden en zoveel mogelijk mensen worden gevaccineerd.

“Het is niet alleen een morele kwestie, het is ook in ons eigen belang. Zolang mensen besmet raken, kunnen er zeer gevaarlijke coronavarianten opduiken die alles tenietdoen wat we tot dusver al bereikt hebben.”

De Amerikaanse president Joe Biden vindt dat de vaccinpatenten opgeheven moeten worden. Wat denkt u?

“Dat zou niet zoveel oplossen, aangezien maar heel weinig landen vaccins kunnen produceren. We moeten onze technologieën delen en in Afrika beginnen te produceren – de Europese Unie heeft daar trouwens al 1 miljard euro voor uitgetrokken.”

Wanneer denkt u dat de wereld gevaccineerd zal zijn, zodat we de coronacrisis achter de rug hebben?

“Dankzij de vaccinatiecampagnes zal de zomer iets aangenamer zijn, maar niet helemaal zoals vroeger. Als ik mensen hoor zeggen dat ze weer een normaal leven kunnen leiden, ben ik verbaasd. Het zal nóóit meer zijn zoals vroeger.

“Nu zien we dat het ene land na het andere de maatregelen versoepelt, maar we moeten voorzichtig blijven. Het is nog te vroeg om victorie te kraaien.”

‘Deze epidemie moet de wereld wakker schudden. We zullen er jaren mee moeten leven’, zei u vorig jaar. Hoe denkt u er nu over?

“Het is niet omdat je gevaccineerd bent, dat je volledig beschermd bent. Het Pfizervaccin biedt voor meer dan 90 procent bescherming, maar dat is geen 100 procent. Wetenschappers zijn het erover eens dat het virus zal blijven circuleren. Ik heb een panel van experts voorgezeten op de recente Wereldgezondheidsconferentie in Rome, en iedereen zei dat corona een blijver is. Misschien zal het op lange termijn in kracht afnemen, maar het zal veel tijd kosten.”

De epidemieën lijken elkaar de laatste jaren in ijltempo op te volgen.

“Dat hangt samen met het feit dat we niet meer in harmonie met de natuur leven. We hebben te kampen met overbevolking, we ontbossen op grote schaal, drijven handel met de hele wereld, enzovoort. Vroeger aten we wat we in de nabije omgeving vonden: vis uit de zee, of wild als je in de Ardennen woonde. Nu komt ons voedsel van overal. We moeten dringend onze biodiversiteit beschermen – zeker in China en Afrika, maar ook elders.”

SEKS EN DRUGS

U hebt een speciale band met Afrika: u hebt er jarenlang gewerkt.

“Twee epidemieën hebben mijn leven compleet veranderd. De eerste is de dodelijke ebola-epidemie tijdens mijn eerste bezoek aan Afrika (in 1976, red.). Die heeft een diepe indruk op mij gemaakt, net als de extreme armoede. De tweede is aids, in de jaren 80 wijdverbreid in het toenmalige Zaïre. Als je een nieuw virus ontdekt, is dat een heel ingrijpend moment, maar je beseft het eigenlijk niet goed.

“Wat wel meteen duidelijk was, was dat er erg veel vooroordelen over aids waren. Er werd gezegd dat alleen homoseksuelen het konden krijgen, maar ik kon me niet voorstellen dat een virus zich bekommerde om onze seksuele geaardheid. Een virus wil maar één ding: levende cellen vinden. Het kan niet overleven zonder levende materie. Het is constant op zoek naar een gastheer, via seksueel contact of via de luchtwegen, zoals bij het coronavirus.»

U kreeg in conservatieve kringen maar weinig begrip voor uw werk.

“Er waren toen heel wat misverstanden. Maar ook in België stierven in die jaren heel wat mensen aan aids. Ik heb veel hiv-patiënten ontmoet, ook in gevangenissen in China, of drugsverslaafden in India of Indonesië. En allemaal werden ze zwaar gediscrimineerd.

“De ommekeer kwam er in 2001, op een aidstop in Abuja, de hoofdstad van Nigeria. President Obasanjo had die snel georganiseerd na het World Economic Forum in Davos. Er stierven miljoenen mensen aan aids, maar veel staatshoofden beweerden dat de ziekte niet bestond. Op die top zei de ene president na de andere plots: ‘We hebben een probleem.’ Praten over seks en drugs was in de meeste landen taboe, dus dat was een hele stap voor die mensen. Het is één van de indrukwekkendste momenten die ik in mijn carrière heb meegemaakt. Zolang een probleem niet onder woorden wordt gebracht, kun je het niet oplossen, dat weten ze al langer in de psychotherapie.”

U hebt in de voorbije halve eeuw veel groten der aarde ontmoet. Van welke persoonlijkheden was u het meest onder de indruk?

“Van Nelson Mandela, president van Zuid-Afrika, en VN-secretaris-generaal Kofi Annan, voor wie ik tien jaar heb gewerkt. En vijf jaar geleden is Bill Gates de London School of Hygiene & Tropical Medicine komen bezoeken. Hij wilde meer weten over de strijd tegen malaria, die hij financiert met de Bill & Melinda Gates Foundation, en over het onderzoek naar vaccins in het algemeen. Hij is een uitzonderlijk man. In de eerste plaats als ondernemer en oprichter van Microsoft, maar ook omdat hij nu het grootste deel van zijn fortuin spendeert aan de gezondheidszorg en het onderwijs in ontwikkelingslanden, en aan initiatieven tegen de klimaatverandering. Hij is gebiologeerd door wetenschap en je kunt maar beter goed voorbereid zijn als je hem ontmoet.

“Ik heb het voorrecht gehad om uitzonderlijke mensen op alle niveaus te ontmoeten: politici, CEO’s, wetenschappers, mensen met hiv, activisten – in alle uithoeken van de wereld. Voor mijn wetenschappelijke en professionele opleiding ben ik de Amerikaanse onderzoekers Stanley Falkow, van Stanford, en King Holmes, van de universiteit van Washington, veel verschuldigd, en ook onze landgenoot Paul Janssen van Janssen Pharmaceutica (nu een onderdeel van Johnson & Johnson, red.).”

U bent ook vaak gelauwerd. Op welke onderscheidingen bent u het meest trots?

“Misschien wel de spectaculairste is de keizerlijke onderscheiding die ik in Japan heb mogen ontvangen uit de handen van de keizer in eigen persoon. Maar de erkenning van kleine ngo’s of aidspatiënten in Burundi, Senegal en Cambodja heeft me evenzeer geraakt. En ik was aangenaam en dubbel verrast toen ik in België de titel van baron en in het Verenigd Koninkrijk die van ridder kreeg.”

Hoe bent u eigenlijk wetenschapper geworden? Zat dat al van kinds af in u?

“Nieuwsgierigheid is de moeder van alle wetenschap, en ik ben altijd nieuwsgierig geweest. Al sinds ik klein was, wilde ik het fijne weten van alles en nog wat. Ik achtervolgde iedereen met mijn vragen, vooral over de natuur en biologie, niet zozeer over hoe een radio of een auto werkt. Ik moet een nachtmerrie zijn geweest voor mijn ouders!”

© Paris Match