‘Stukje Oostblok in Caraïben overleefde als enige val van de Muur’

Dertig jaar na de val van het IJzeren Gordijn weergalmt aan beide zijden de Koude Oorlog nog altijd in het heden. Schrijver Frank Westerman ging van Cuba tot Roemenië op zoek naar zijn symbolen en de mensen die er in blijven geloven, zoals in de geheime kernreactorstad Ciudad Nuclear in Cuba. ‘Als hier een gewapende Amerikaan het strand oploopt, schieten we hem er af.’

Als jongere ging Frank Westerman betogen tegen de aanwezigheid van Amerikaanse kernwapens in de bunkers onder het Darperbos, vlak bij Darp – Drents voor ‘dorp’. In volle Koude Oorlog ging hij elke nacht slapen met de vreselijke gedachte dat alles in een oogverblindende flits voorbij kon zijn.

Veertig jaar later is de gewezen Moskou-correspondent van NRC Handelsblad, en gevestigde waarde onder de Nederlandse schrijvers, de wereld doorgereisd voor reportages waarin hij op zoek gaat naar de ziel van ontzielde samenlevingen. Overal kwam hij nog restanten tegen van dezelfde Koude Oorlog die destijds zijn nieuwsgierige jongensblik bepaalde. In De wereld volgens Darp – een knipoog naar John Irvings klassieker The World According to Garp – bundelt hij nu geactualiseerde reportages over mensen voor wie de globale spanningen tussen Amerikanen en Russen nog altijd hun leven op dorpsniveau bepalen.

De Koude Oorlog is terug van nooit weggeweest, vooral in Cuba. Waaraan is dat te merken?

Frank Westerman: “Het anti-Amerikanisme waait er weer door de straten. Je zou nochtans denken dat ‘Yankee Go Home!’ een uitroep van het verleden is. Sinds Donald Trump in het Witte Huis zit, is die toch weer actueel. Een nieuwe Amerikaanse sanctie zorgt ervoor dat cruiseschepen sinds juni Cuba omzeilen. Zo raakt deze oude snaar dus maar niet geknapt.”

Sinds Barack en Michelle Obama onder een paraplu in de tropische regens door de straten van Havana liepen, in februari 2016, leken de relaties nochtans te normaliseren. Waar liep het mis?

“Er heerste een euforie dat het goed ging komen. Er werden diplomatieke relaties aangeknoopt met de aartsvijand. AirBnB en Booking.com kregen er voet aan de grond. De bocht onder Trump heeft alles te maken met de spanningen tussen de VS en Venezuela, vanwaaruit Cuba goedkope olie importeert en waar het zelf artsen en militaire adviseurs naartoe stuurt. Door Amerikaanse sancties tegen Venezuela komen in Cuba tankstations droog te staan en stijgen de energieprijzen. Je denkt dat dit aanleiding zou zijn voor een opstand tegen het regime, maar als er protest is, is het tegen Trump.”

U bezocht er Ciudad Nuclear, een ‘nucleaire stad’ met torenflats rond een kerncentrale die op een haar na voltooid was maar door het einde van de USSR bevroor in de tijd. De helft van de 11.000 arbeiders en beoogde werknemers woont er nog. Leven zij nog gevangen in de originele Koude Oorlog?

“De inwoners van Ciudad Nuclear zijn verweesd achtergelaten. Ze deden een poging om de kerncentrale op eigen kracht af te werken, maar dat mislukte jammerlijk. De stad is vandaag een heel rare mix van de gepassioneerde Caraïben onder de palmbomen en de Oost-Europese mentaliteit van de Sovjetingenieur die wel vertrok maar zijn wereld achterliet. Ze botst en knettert voortdurend met de hartstocht van de Cubaan. Deze mengeling is nu wel aan het verdwijnen, behalve bij een enkele Russin die getrouwd is met een Cubaan.

“Net zoals de onafgewerkte kerncentrale blijft Cuba vandaag een fossiel van het communisme. Het meest westelijke stukje Oostblok, in de Caraïbische Zee, overleefde als enige de val van de Muur. Door de dynastie van de Castro’s – toen Fidel, nu nog Raúl op de achtergrond – konden ze voortbestaan zonder de navelstreng met Moskou.”

De Russische president Vladimir Poetin stelde in december 2000 in Havana voor om de kerncentrale in zes jaar tijd af te bouwen. Waarom gebeurde dat niet?

“Zijn voorstel was voor Cuba te commercieel en te duur. Scheepsladingen rietsuiker plus een paar kratten rum voor de partijbonzen in Moskou volstonden niet meer als betaling. Poetin vroeg 800 miljoen dollar (ruim 720 miljoen euro), voor Cuba een astronomisch bedrag.

“Op Poetins voorstel is in Cuba bitter gereageerd. In de partijkrant Granma werd teruggeslagen met metaforen waaruit veel rancune sprak. Dat valt te begrijpen. Er was vroeger al 1 miljard euro in die bouwput gestort. Het enige wat Cuba in ruil kreeg, was een betonnen koepel die boven de jungle uittorende, zonder dat er ook maar één kilowattuur elektriciteit terugvloeide.”

Kan het karkas van de kerncentrale met betonrot ooit nog nieuw leven worden ingeblazen?

“Er komen in die reactor nooit meer brandstofstaven terecht, hoor. Het is een zogeheten dogostrojn geworden, een onafgewerkt bouwwerk dat typerend is voor het Sovjetrijk. Er werden ook in de USSR grootse vijfjarenplannen aangekondigd die de finish niet haalden, maar vervangen werden door andere megalomane bouwprojecten van het volgende vijfjarenplan. In Cuba zijn er nog zo een paar, zoals de onafgewerkte Autopista 1.

“De koepel van de kerncentrale springt natuurlijk het meest in het oog. Met zijn 45 op 50 meter beton staat hij boven de jungle het failliet van het communisme uit te beelden. Natuurlijk zien de Cubanen die er wonen dit absoluut níét zo. Een beetje vilein stelde ik in Ciudad Nuclear de vraag: geloven jullie nog een beetje in de leer van Marx en Lenin? Wel, ik heb tot mijn verbazing amper een woord van kritiek gehoord. Er heerst nog een zekere geestdrift voor de oude doctrines. ‘Als hier een gewapende Amerikaan het strand oploopt, schieten we hem er af’, hoorde ik er letterlijk, terwijl het in Havana vandaag niet zo moeilijk is om iemand te vinden die het kapitalisme verwelkomt.”

De Cubaanse projectleider van de kerncentrale in Ciudad Nuclear was Fidelito, de oudste zoon van Fidel Castro. Op 1 februari 2018 sprong hij op 63-jarige leeftijd van een flat zijn dood tegemoet. Werd hij vertrappeld door zijn eigen witte olifant?

“Of zijn depressie in verband staat met het systeem, weten we niet, maar zijn dood markeerde wel het einde van een geschiedenis die eigenlijk begon met de mislukte Varkensbaai-invasie (door pro-Amerikaanse Cubaanse rebellen, red.) in 1961. Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov probeerde daarna kernraketten te plaatsen (wat leidde tot de beruchte Cubacrisis, die de wereld aan de rand van een kernoorlog bracht, red.). Uiteindelijk plaatste Chroesjtsjov ze niet, maar bood de Cubanen in ruil aan twaalf kerncentrales te bouwen. Fidelito, die kernfysica had gestudeerd in de USSR, werd aan het hoofd gesteld van ‘de Elektrificatie’. ‘Zie, wij brengen het volk permanent elektrisch licht, ijskasten...’ werd de belofte, maar ze werd nooit ingelost.

“Fidelito ging eerst vier kerncentrales bouwen, toen twee, en uiteindelijk rees maar één betonnen koepel boven de boomtoppen uit. Hij schreef tijdens de bouwwerken van de reactor theoretische, filosofische, werken, maar toen volgde in 1986 de kernramp in Tsjernobyl, werden de veiligheidseisen strenger en liep het project vertraging op. Toen enkele jaren later de USSR zelf implodeerde, stopte de geldstroom. Fidelito werd daarna door zijn eigen vader ontslagen, verdween in de coulissen en maakte pas een comeback door in 2015 op feestjes op te duiken aan de zijde van Paris Hilton en Naomi Campbell.

“Even leek hij een belangrijk figuur te worden, maar na de dood van zijn vader eind 2016 ging het bergaf met hem. Fidelito’s zelfmoord was het zoveelste teken dat de Castro-dynastie ten einde komt. Nu blijft enkel Raúl over, als de leider van een uitgewoond systeem die op de achtergrond nog altijd aan de touwtjes trekt. Toeristen hoeven het niet te zien, maar onder hun circuit heerst een andere realiteit met een andere munteenheid die knarsend tot stilstand kwam, zoals de treinen die er vastgeroest zijn aan de rails.”

In uw boek blikt u ook terug op Roemenië, waar u in december 1989 verslag uitbracht over de revolutie die dictator Ceausescu ten val bracht. Hoe kijkt u naar dat land vandaag?

“Vandaag kun je je in Boekarest vergapen aan de vijfsterrenhotels, gegroepeerd rond het Plein van de Revolutie. De kogelgaten boven boekhandel Humanitas zijn nog altijd niet dichtgepleisterd, want het zijn eretekens van de revolutie. Daaromheen lijkt Boekarest een mondaine Europese hoofdstad geworden, maar de façade is erg dun en fragiel. Kijk maar hoe er door de politie gemept wordt bij betogingen.

“Het idee dat een machthebber geen kritiek kan verdragen, staat haaks op het idee van democratie, dat er na 30 jaar nog geen wortel schoot. Het is vrij tragisch. Ze zijn ingebed in de Europese Unie, maar de façade is broos. Er is veel ressentiment. Het grote verschil met toen is dat Roemenen dat nu vrij mogen zeggen. En er is ook een wet op openbaar bestuur die hun inzage geeft in het Ceausescu-verleden.”

Zo vond u ook een observatieverslag terug van de Securitate, de geheime staatsveiligheidspolitie, zoals opgetekend door uw achtervolgers op 16 en 17 december 1989. Wat verbaasde u daar het meest aan?

“Dat, terwijl ik als journalist verslag uitbracht, ik secondanten had die eigenlijk hetzelfde deden. Ik noteerde mijn tijdscodes niet en kreeg ze nu na 30 jaar in de schoot geworpen. Ik vernam dat ik om 18.10 uur in elkaar was geslagen. Zo schreven ze het wel niet. Er stond dat ik “zonder bezwaar was meegegaan naar het Bureau van het Inlichtingenorgaan”, terwijl ik toen dacht: ‘Dit ga ik niet meer navertellen.’ Een tiental minuten stond ik er doodsangsten uit, want de Securitate-mannen in burger hadden me flink onder handen genomen.

“Het was zo erg dat ik dit lang niet zonder trilling kon navertellen. Nu ken ik geen herbeleving meer. Tegelijk blijft het natuurlijk een klein litteken in vergelijking met de honderden mensen die dezelfde dag zijn doodgeschoten in de stad Timisoara. Het was ook bevreemdend te lezen dat mijn observator voor zijn werk zijn onkostennota van 200 lei kreeg uitbetaald op exact dezelfde dag dat Ceausescu zijn beruchte laatste toespraak ging houden en enkele dagen later geëxecuteerd werd.”

In Nederland protesteerde u in de Koude Oorlog-jaren 80 tegen de VS- kernwapens in het bos van Darp, waar de titel van uw boek naar verwijst. U citeert een Amerikaanse ex-bewaker die er bleef wonen: ‘Je hoeft vandaag maar een gek te hebben die de code vrijgeeft, en dan zal de ander ook toeslaan.’ Staan we te weinig stil bij de terugkeer van de kernwapenwedloop?

“Er is een groot verschil tussen onze perceptie vandaag en onze ervaring toen. Ik was er als scholier dagelijks mee bezig. Wij waren zwaar onder de indruk van de film The Day After. Als er kernbommen vallen, en je overleeft het, zit je met de hele planeet in een nucleaire nacht. Op school kregen we ook een filmpje te zien over wat een kernproef met varkens deed. Ze werden levend gevild. Ik was toen echt bang dat het leven van de ene op de andere dag voorbij kon zijn.

“Jongeren vandaag zijn terecht bezorgd om het klimaat, maar die verandering is minder plotseling. De horrorfilm over de nucleaire nacht komt mij gruwelijker over dan de horrorfilm over de klimaatverandering, want die kan morgen starten. Dat besef is nu naar de achtergrond verdrongen, terwijl de kernwapens niet weg zijn. Noord-Korea dreigt er mee. Het INF-kernwapenverdrag (Intermediate-Range Nuclear Forces Treaty) werd door Trump niet verlengd. De Russen testten raketten met nucleaire aandrijving, en recent zorgde dat in het hoge noorden bij Moermansk ook voor een ongeval met radioactieve besmetting.

“Je kunt misschien niet zeggen dat de Koude Oorlog terug is, want de geschiedenis herhaalt zich nooit op dezelfde manier, maar de patronen zijn dezelfde. Er is geen Reagan of Brezjnev meer, maar er zijn Trump en Poetin. Beiden raken opnieuw verwikkeld in een wapenwedloop, terwijl hun belangen en invloedssferen in landen als Cuba en Venezuela opnieuw botsen, net zoals in de Koude Oorlog-tijd.”

Frank Westerman, De wereld volgens Darp. De nagalm van de Koude Oorlog sinds de val van de Muur, Querido Fosfor , 368 p., 20,99 euro.