Sterk bewijs voor ‘needle spiking’ blijft uit. Moeten we de verklaring eerder in onze sociale psychologie zoeken?

Nadat enkele jongeren onwel zijn geworden op een festival, ontstaat opnieuw onrust over needle spiking. Sterk bewijs voor het fenomeen blijft tot dusver uit. Volgens experts moeten we de verklaring eerder in onze sociale psychologie zoeken. ‘Mensen apen mensen na, en jongeren zijn daar extra vatbaar voor.’

Nadat eerder voetbalsupporters onwel werden tijdens de match KV Mechelen en Racing Genk, voelden ook op het Hasseltse muziekfestival We R Young woensdag 24 jongeren zich ziek worden. In beide gevallen zou het mogelijk om needle spiking gaan, waarbij iemand met een kleine naald een injectie krijgt. De eerste resultaten van het urineonderzoek bij de jongeren brachten echter geen sporen van de meest courante drugs aan het licht. Er zijn ook geen priksporen teruggevonden.

Volgens Hasselts burgemeester Steven Vandeput (N-VA) voelde een eerste meisje zich rond 17 uur onwel. “Ze zei dat ze een prikje had gevoeld”, vertelt Vandeput aan VRT. Daarna meldden nog andere jongeren zich aan de eerste hulppost met misselijkheid, hyperventilatie en hoofdpijn. Sommigen zouden ook een prik hebben gevoeld. Het parket onderzoekt de zaak.

Massahysterie

Ook bij de onwel geworden voetbalsupporters werden vooralsnog geen verdovende middelen gevonden. Dat hard bewijs vooralsnog ontbreekt, doet sommige experts eerder aan een vorm van massahysterie denken, waarbij mensen elkaar aansteken zonder echte oorzaak. “Ik heb een sterk vermoeden dat het hier om sociale paniek gaat”, zegt wetenschapsfilosoof Johan Braeckman (UGent), gespecialiseerd in kritisch denken. “Het is een bekend fenomeen, waarvan talrijke voorbeelden bestaan.”

Een bloemlezing in het boek A Colorful History of Popular Delusions vermeldt onder meer hoe duizenden Japanse kinderen zich plots onwel voelden na het het kijken van Pokémon-tekenfilms, na berichten over door de tekenfilms uitgelokte epilepsieaanvallen. En in Iran werden kinderen ziek van een vermeende slechte lading tetanusvaccins, nadat één klasgenootje een paar dagen na de inenting ziek was geworden. Met vaccins bleek niets mis.

Vage klachten over cola

De recente gebeurtenissen doen Braeckman terugdenken aan een bekend geval van massahysterie dat zich in 1999 in ons land afspeelde. Het begon met een twintigtal kinderen die zich ziek en moe voelden na het drinken van Coca-Cola. Nadat de media het voorval hadden opgepikt, meldden zich nog meer zieke kinderen met hoofd- en buikpijn op dezelfde school en op andere scholen. Honderden mensen belden met vage klachten naar het antigifcentrum en de verkoop van Coca-Cola werd aan banden gelegd.

Volgens de Leuvense epidemioloog Benoit Nemery en enkele collega’s bleek uit de chemische analyses dat er met de frisdrank niets mis was. Het ging naar alle waarschijnlijkheid om een geval van ‘massa-sociogene ziekte’, waarbij verschillende mensen soortgelijke symptomen vertonen zonder aanwijsbare oorzaak, schreven ze destijds in The Lancet. Het fenomeen werd de hand gewerkt door de media en het wantrouwen in voedsel dat destijds, in volle dioxinecrisis, op een laag pitje stond.

Waarschuwingen

Een soortgelijk effect is ook vandaag niet uit te sluiten, denkt Braeckman. Verhalen over needle spiking duiken steeds vaker op. In het Verenigd Koninkrijk liepen al meer dan 1.300 meldingen van needle spiking bij de politie binnen, en ook in Frankrijk en Nederland werden vermeende incidenten gemeld. In het jongste nummer van The Skeptical Inquirer stipt schrijver en scepticus Benjamin Radford aan hoe in het Verenigd Koninkrijk ook waarschuwingen en verhalen op sociale media de angst aanvuurden.

“Deze verhalen wakkeren onze gevoeligheid voor het onderwerp aan”, zegt Braeckman. “Daar komt bij dat mensen enorm vatbaar zijn voor suggestie en geneigd elkaar te imiteren. Wanneer iemand zich krabt, gaan anderen dat vaak ook doen. Mensen apen mensen na. Jongeren zijn daar extra vatbaar voor.”

Braeckman verwijst naar een incident waarbij Amerikaanse rekruten ademhalingsproblemen kregen door de vermeende aanwezigheid van gifgas. Bij een analyse achteraf bleek dat wie symptomen bij een ander had gezien, drie keer meer kans had om ook zelf klachten te hebben.

Paniek

Het parket laat nog in het midden of de jongeren op het Hasseltse festival onwel zijn geworden en er daarna paniek is uitgebroken, of dat ze onwel zijn geworden doordat er paniek uitbrak. Dat een van de artiesten door micro zou hebben opgeroepen je te laten controleren als je een prik voelde, zou in elk geval niet hebben geholpen.

“In zo’n context kan ook het nocebo-effect een rol spelen”, zegt de Nederlandse hoogleraar gezondheidspsychologie Andrea Evers (Universiteit Leiden). Terwijl het placebo-effect ervoor zorgt patiënten zich ook bij een behandeling zonder werkzame stof beter kunnen voelen, kunnen louter negatieve verwachtingen er ook voor zorgen dat mensen zich slechter voelen. “We weten bijvoorbeeld dat patiënten vaker bijwerkingen ervaren als ze daar eerst over hebben gelezen”, zegt Evers. “Zo kunnen ook waarschuwingen en berichten over needle spiking klachten in de hand werken.”

“Het is niet volledig uit te sluiten dat een of andere gek tientallen mensen prikken toedient”, zegt Braeckman. “Het is allesbehalve evident om dat voor elkaar te krijgen zonder getuigen. Straffe beweringen vragen straffe bewijzen. Tot die er zijn, lijkt sociale besmetting mij de meest voor de hand liggende verklaring.”