SPD-kopstuk Olaf Scholz: betrouwbaar, maar niet al te veel charisma

De Duitse sociaaldemocraat Olaf Scholz (63) heeft alle troeven in handen om met ­groenen en liberalen een regeringscoalitie te vormen. Wat mogen Duitsland en de EU met hem verwachten na zestien jaar Angela Merkel?

“Ik zorg voor een bazooka waarmee we het nodige zullen doen.” Het is de lente “Ivan 2020. Olaf Scholz pompt als minister van Financiën tientallen miljarden euro’s in de Duitse economie. Zijn doel: de financiële kater van de coronapandemie draaglijk maken. Hij houdt woord. Vorige week zondag werd zijn sociaaldemocratische SPD voor dit staatsmanschap bekroond met een verkiezingsoverwinning. De ex-burgemeester van Hamburg is nu favoriet om de eerste linkse bondskanselier te worden na zestien jaar onafgebroken bewind van Angela Merkel, met wier CDU de SPD tot nu regeerde.

Deze keer wenst Scholz een coalitie te vormen met de Groenen en de liberale FDP, die beide grote winst boekten.

Scholz’ overwinning is niet alleen toe te schrijven aan zijn imago als betrouwbaar bestuurder, analyseert Mark Schieritz in de Duitse weekkrant Die Zeit. Hij maakte de sociaaldemocraten inhoudelijk weer relevant, ook in het achterophinkende oosten van het land.

“Na twee internationale megacrises – financiën en corona – hadden grote delen van de bevolking hun zin in experimenten verloren”, stelt Schieritz. “Een sterke staat wordt niet langer gezien als bedreiging, maar als belofte. Dit versterkt de sociaaldemocratische krachten die, na hun eigen marktliberale avonturen in de jaren negentig, nu terugkeren naar hun maatschappelijke kernprogramma: bescherming, veiligheid en evenwicht. Daarom maakte Scholz hogere minimumlonen, betere pensioenen en belastingvermindering voor mensen met lage en midden­inkomens tot centrale pijlers van het SPD-programma.”

Scholz raakte ook de juiste snaar bij de linkse kiezers door klimaatoffers, zoals de uitfasering van vervuilende industrieën, te koppelen aan een banenplan. Als gewezen topadvocaat arbeidsrecht en ex-minister van Arbeid onder de laatste SPD-bondskanselier, Gerhard Schröder (1998-2005), profileert hij zich op dat terrein pragmatischer dan de groenen, maar socialer dan de liberalen. Schieritz: “De klimaatcrisis is nu niet langer een wetenschappelijke, maar een maatschappelijke uitdaging: banen in de auto-industrie of in de machinebouw staan op het spel, maar dit kan onder controle worden gebracht door technologische en industriële beleidsinitiatieven. Nu arbeid en kapitaal al verzoend zijn, moeten werk en natuur verzoend worden.”

Scholz beseft dat dit voor industriestaat Duitsland een peperdure onderneming wordt. De hamvraag is of hij in staat zal zijn om de verlanglijstjes van zijn partij en van de beoogde groene coalitiepartners te betalen. Niet alleen botst hij op de grondwettelijk ingebouwde Schulden­brem­se (schuldenrem, red.) maar met liberaal Christian Lindner (FDP) ook op een mogelijke vicekanselier die van geen hogere belastingen en overheidsuitgaven wil weten. Dat staat haaks op Scholz’ linkse achterban die groeide tijdens de verkiezingen door de intrede van 49 ‘Jusos’ in de Bondsdag, jongsocialisten met een radicaler profiel. Scholz kan ze intomen. In de jaren tachtig begon hij zijn carrière zelf als Jusos-vicevoorzitter, voor hij naar het centrum schoof.

“Zijn kansen om met groenen en liberalen een ‘stoplichtcoalitie’ te vormen liggen ondanks de onderlinge verschillen goed”, zegt Dieter Berckvens, die vanop de studiedienst bij de partij Vooruit de SPD op de voet volgt. “Scholz was onder Merkel een fiscaal conservatief. Van wat ik hoor bij mijn Duitse SPD-collega’s wordt rond Scholz geredeneerd dat de FDP in een coalitie voor hem een tegengewicht kan bieden voor de fiscaal ­laksere Groenen. Zo zou hij als kanselier altijd een middenpositie kunnen innemen. De Groenen willen wel meer schulden maken, maar dat zou geregeld kunnen worden door een investeringsfonds buiten de begroting om bijvoorbeeld, naast het mobiliseren van privéfondsen. In een snellere verhoging van de CO2-prijs om klimaatmaatregelen financieel interessant te maken, kunnen FDP en Groenen zich wellicht vinden. Met de nodige sociale correcties zal Scholz hierin meegaan.”

In Brussel was Scholz al een bekend gezicht in de Eurogroep, maar Merkels stoel bemannen in de Raad wordt een ander paar mouwen. Wennen aan zijn onderhandelingsstijl wordt het alvast wel voor Raadsvoorzitter Charles Michel en de EU-regeringsleiders. Waar Merkel een vergaderzaal met één kwinkslag aan het lachen brengt, of met één vernietigende blik tot zwijgen, heeft Scholz zijn gebrek aan charisma nog als nadeel. “Zelfs op momenten van groot geluk toont hij de terughoudendheid van een Britse butler”, schreef Deutsche Welle. Toch deed hij tijdens de voorbije campagne zichtbare inspanningen om vlotter te zijn in de omgang. De Duitse media noemden hem voor het eerst niet langer de ‘Scholzomat’, in een verwijzing naar de houterigheid die hem lang kenmerkte.

Stijlbreuk

Diplomatiek belooft Scholz dat Duitsland onder zijn leiding zich verder zal inzetten voor een “sterk, soeverein Europa dat met één stem spreekt”.

Hanco Jürgens van het Duitsland Instituut Amsterdam: “In Europa zal Scholz ongetwijfeld willen voorkomen dat hij als een zwakke schakel na het Merkel-tijdperk wordt gezien. Als er weer een crisis komt in Europa, zal er ook heel snel naar hem worden gekeken als een soort crisismanager. Die rol ligt hem wel. Zo speelde hij recent achter de schermen een grote rol in het Europese coronaherstelfonds, dat toch op ‘zijn’ Duitse model is geënt, maar ook bij de gesprekken over minimumbelastingen voor multinationals tijdens de laatste G7-vergadering.”

Jürgens verwacht wel een stijlbreuk aan tafel. “Merkel had heel sterk de neiging om enkel de haalbare EU-besluiten op tafel te leggen. Betwistbare dossiers stelde ze uit of voerde ze af. Denk maar aan het debat over de herverdeling van vluchtelingen. Daar zou wel eens verandering in kunnen komen. Scholz zie ik meer met de Franse president Emmanuel Macron in gesprek gaan. We zouden met hem dus best meer discussie kunnen krijgen, zowel in Brussel als in alle Europese lidstaten. Scholz heeft ook nadrukkelijk gezegd dat hij voorstander is van meerderheidsbesluiten in het EU-beleid (terwijl de unanimiteitsregel nu dikwijls dossiers kan blokkeren door dwarsliggers als Hongarije, red.).”

Een nieuwe Ostpolitik?

Of Scholz als bondskanselier in de voetsporen van zijn illustere voorganger en voorbeeld Willy Brandt (bondskanselier 1969-’74) een ‘Ostpolitik’ gaat voeren die zou kunnen leiden tot een ontspanning met Rusland, valt nog af te wachten. De SPD heeft traditioneel wel betere banden met Moskou dan Merkel. Zo is ex-bondskanselier Schröder nu topman bij het concern achter de twee omstreden Nordstream-gaspijplijnen tussen Rusland en Duitsland.

“Scholz komt uit de school van Schröder”, zegt Jürgens. “De Ostpolitik van Brandt heeft in de SPD nog steeds grote steun, omdat dit in 1989 leidde tot de val van de Muur. Toen Rusland in 2014 de Krim binnenviel, was dat een harde slag voor de SPD. Toch denk ik dat Scholz voorstander zal blijven van Nordstream. Een nieuw kabinet heeft weinig andere keuze. Mocht Annalena Baerbock van de Groenen minister worden van Buitenlandse Zaken en haar campagnebelofte waarmaken om Nordstream te sluiten als Rusland mensenrechten schendt, dan wordt Duitsland weer afhankelijk van de zeer vervuilende bruinkoolcentrales. En dan gaat ook haar eigen klimaatagenda naar de knoppen. Er dreigen dan ook miljarden euro’s schadeclaims te volgen als pijplijnvertakkingen naar Duitse buurlanden niet zouden worden gebouwd.”

Jürgens ziet Scholz in het Duitse buitenlandbeleid dan ook vooral op stabiliteit inzetten. “Net zoals Merkel zou Scholz afhankelijk blijven van Russisch gas, Chinese export en de migratie­deal met Turkije. Afstappen van één van deze drie kan voor chaos zorgen.”