‘Soms heb je gewoon even nood aan een morele vakantie’: waarom inconsequent zijn soms slimmer is

‘Bevrijd jezelf van het idee dat je altijd consequent moet zijn’, stelt de Nederlandse filosoof Frank Meester. ‘Zelfs de wetenschap is niet altijd samenhangend. Waarom zou jij dan eenduidig moeten handelen? ’

Je wilt minder vliegen, want jij bent iemand die inzit met het klimaat. Maar je werkt hard en kunt niet weerstaan aan die ene knalaanbieding naar je droombestemming. Je weet dat de iPad als babysitter een slecht idee is. Maar je doet het toch omdat het soms de enige manier is om je kind kalm te krijgen.

“Zo is iedereen de hele tijd inconsequent”, zegt filosoof Frank Meester. “En jammer genoeg tillen velen daar zwaar aan. Een vriend van me had het allemaal uitgezocht. Hij wist dat naast rund- en varkensvlees ook kaas heel slecht is voor het milieu, eigenlijk slechter dan kip. En hij wist ook dat hetzelfde geldt voor bepaalde vissoorten. Gebaseerd op al die informatie had hij een volledig eetplan. Maar dat hield hij niet vol. Hij kreeg op etentjes niet uitgelegd wat hij nu wel en niet at.”

Met zijn boek Waarom we de wereld niet rond kunnen krijgen. Een pleidooi voor inconsequentie biedt Meester, die eerder onder andere Zie mij: filosofie van de ijdelheid schreef, filosofische troost voor wie zich ongemakkelijk voelt bij inconsequent zijn. Het is ‘een filosofisch zelfhulpboek dat je helpt om lichter in het leven te staan’. Meester toont aan de hand van wiskunde, logica en filosofie hoe het simpelweg niet anders kan dan dat we geregeld van onze principes moeten afwijken.

Waarom komt een filosoof met een ­zelfhulpboek?

“Ik spreek de lezer wel direct aan, maar het is zeker geen klassiek zelfhulpboek, want er staan geen regels of tips in om je relatie, carrière of geluk op te vijzelen. Dat soort dingen moet je altijd kritisch bekijken. Maar ik begrijp wel waarom mensen snakken naar concrete tips of naar een duidelijk beeld over waar ze voor staan.

“Wij hebben graag orde en overzicht. Vanuit evolutionair perspectief is dat niet vreemd. Je wilt weten hoe de dingen in elkaar steken om te weten wat je moet doen. Ik vraag mezelf ook vaak af: waar sta ik nu eigenlijk voor?”

En?

“Ik vind het moeilijk te zeggen, of het nu gaat om interieursmaak of om serieuzere kwesties. Ik zou graag duidelijke opvattingen hebben, maar vaak heb ik die niet. Terwijl veel mensen om me heen wel precies lijken te weten waar ze voor staan.

“Als ik op een conferentie ben met verschillende sprekers ben ik het vaak eens met de laatste spreker. Als ik word meegenomen in zo’n verhaal krijg ik een goed gevoel. Maar zodra iemand me dan weer de andere kant op trekt, word ik geconfronteerd met mijn onzekerheid.

“Het is heel fijn om in een strak verhaal over de wereld en jezelf te geloven omdat dat houvast geeft. Tegelijkertijd is het ook frustrerend omdat het steeds weer niet lukt. Je kunt nooit echt helemaal consequent denken en handelen.”

Hebben we vooral nu de wereld ­complexer dan ooit lijkt nood aan zo’n strak verhaal?

“Het is best moeilijk om zo wijs te zijn dat je bereid bent om altijd weer je standpunt bij te stellen. En de wereld wordt nu door velen inderdaad ervaren als heel complex. Ik weet niet of dat ook zo is. Maar nu voelen veel mensen het zo omdat we meer in contact staan met andere verhalen en opvattingen. Vroeger kon je je opsluiten in je zuil, fijn in je clubje met een helder wereldbeeld. Dan heb je minder behoefte aan eigen regels en principes.

“Nu is die behoefte net heel groot en daarom is het verlangen naar duidelijke recepten ook groot. Ook dat is niet nieuw. Plato leefde in een onzekere tijd van oorlog en revolutie. Hij ageerde tegen de sofisten, die je zelfs voor geld leerden om gelijk te krijgen. En hij kwam met eeuwige waarheden en een blauwdruk voor een ideale staat: geen democratie, die rommelig is, maar een staatsvorm met een koning die alles bepaalt.”

Om lichter in het leven te staan bepleit u het inconsequentialisme. Wat is dat?

“Een levenshouding die erkent dat onze mogelijkheden om greep te krijgen op de werkelijkheid beperkt zijn. Net door te aanvaarden dat niet alles in één sluitend principieel geheel past, wordt het weer mogelijk om wel een beetje te handelen volgens wat jou zinvol, goed en logisch lijkt. Alleen is het niet mogelijk om je leven of de wereld in één consistent of consequent geheel te gieten. Dat blijkt zelfs in de wiskunde, de muziek en de natuurkunde.”

Hoezo?

“Natuurkundigen zijn al lang op zoek naar de ‘Theorie van Alles’. Om de werkelijkheid te beschrijven hebben ze twee theorieën nodig: de kwantummechanica en de relativiteitstheorie. Die blijken maar niet met elkaar in overeenstemming te brengen. En als je jouw piano echt zuiver zou stemmen, dan klinkt hij gek genoeg juist vals.

“In de filosofie blijkt dat zelfs Immanuel Kant, die wordt gezien als de meest geordende denker aller tijden, toch niet zo rechtlijnig dacht. Hij somt argumenten op voor het idee dat tijd er altijd is én voor de gedachte dat hij ophoudt. Zo levert Kant het bewijs dat we het heelal niet kunnen kennen. Zelfs hij komt er niet uit. Dat alles brengt mij tot de bevinding dat er geen geordend principe is en wij als mens altijd schipperen.”

Dat klinkt defaitistisch.

“Dat is zeker niet de bedoeling, integendeel. Zeker als je voor een goede zaak vecht, moet je er stellig voor gaan. Maar dan is net omarmen dat er geen perfect sluitende methode is om altijd het goede te doen net een opluchting die motiveert. Het is net doorgedreven consequent willen zijn dat ons blokkeert. Het zou bijvoorbeeld heel consequent zijn te denken dat je geen goed hoeft te doen, want als je het helemaal goed wil doen lukt het nooit.”

Maak dat eens concreet?

“Het is niet omdat je leren schoenen draagt of af en toe wel vlees eet dat het niet al erg zinvol kan zijn dat je doorgaans vegetariër bent. Het is niet omdat veel mensen wel goedkoop blijven vliegen dat jouw besluit om dat niet meer te doen geen impact heeft. Je spaart CO2 uit en door te laten zien dat jij het niet doet, kun je wel enkele mensen overhalen het toch ook niet te doen.”

U pleit dus voor een morele vakantie?

“Precies. Als je leeft vanuit het consequentialisme moet je je altijd afvragen wat het grootste geluk oplevert voor het grootste aantal wezens. Dat is niet vol te houden. Je kunt de gevolgen van je handelen nooit juist inschatten, want ook toeval speelt een rol en er is altijd veel meer dan één oorzaak voor alles.

“Het consequentialisme betekent concreet dat je wanneer twee huizen in brand staan en je maar één ladder vindt, die onder het raam van het huis moet zetten waar zes mensen zitten en niet onder het raam van het huis waar toevallig je moeder zit. Dat gaat te ver.”

Ziet u daarbij een verschil tussen het ­dagelijkse leven en de zware ethische thema’s zoals pakweg euthanasie bij psychisch lijden of oorlog?

“Niet echt. Ook als het over die onderwerpen gaat, is er geen kant-en-klare oplossing en moeten we veel afwegen en meningen laten botsen. Dat gebeurt gelukkig ook.

“Neem de zorg. Het is heel duur om voor zeldzame ziektes medicijnen te ontwikkelen, dus dat gebeurt nauwelijks. We gaan dan uit van de gevolgen voor de grote groep. Maar als zo’n medicijnen makkelijk goedkoop te maken zou zijn door één iemand te vermoorden, doen we dat ook niet. Dat is dan weer een vrij harde ethische principegrens.

“Voortdurend maken we dat soort combinaties in ons denken. Het lastige is wel dat er op een bepaald moment beslist moet worden, terwijl je er eigenlijk niet uit bent wat nu écht de beste keuze is. Dat gaat vlotter als je beseft dat het nooit helemaal goed kan zijn en dat je je beslissingen altijd weer zal moeten bijstellen.”

Proberen we te krampachtig consequent te zijn?

“Gelukkig gaan alvast de democratie en de rechtspraak uit van inconsequentialisme. Zo is het Nederlandse rechtssysteem gebaseerd op een beetje vrije wil, niet op alleen maar of helemaal geen vrije wil. Er zijn vijf categorieën van toerekeningsvatbaarheid, van enigszins verminderd toerekeningsvatbaar tot ontoerekeningsvatbaar. Wellicht is dat het meest inconsequentialistische rechtssysteem ter wereld (lacht).

“Maar in maatschappelijke discussies drijven we consequent willen zijn te veel door. In theorie is bijna iedereen het ermee eens dat er niet één verhaal te vertellen is over hoe alles in elkaar steekt, behalve gelovigen. Maar in de praktijk gaan we daar vaak, al dan niet onbewust, van uit. Net daarom zijn we gefrustreerd als iets niet lukt of worden we heel boos als iemand anders denkt dan wij.”

De groenen wordt nu inconsequentie verweten omdat ze door de energiecrisis wel openstaan voor het langer open­houden van de kerncentrales.

(lacht) “Dat is een mooi voorbeeld van hoe consequent zijn onterecht erg belangrijk wordt geacht. Het is net wijs om van mening te veranderen. Niet gratuit en bijvoorbeeld niet om als ecologist bij Shell te gaan werken omdat je daar veel verdient. Ook daar zijn weer geen regels voor.

“Ik zeg ook zeker niet dat het altijd goed is om inconsequent te zijn. Het is heel geregeld wel de moeite om te proberen consequent te zijn. Maar mensen die op grond van een nieuwe situatie en argumenten van mening veranderen, dat is heel bewonderenswaardig. Ik vind dat bijna ontroerend. Een partij die dat doet verdient geen hoon maar applaus.”

Is inconsequentialisme nieuw in de­ ­filosofie?

“Niet echt. Zoals veel filosofen bouw ik ­verder op werk van voorgangers. Inspiratie haal ik onder andere bij Albert Camus en zijn absurde held. Die verzet zich de hele tijd tegen de ellende in de wereld in het volle besef dat het nooit zal lukken. Ik zeg dat ongeveer ook. Mijn enige aanmerking is dat het bij Camus zo serieus is. Wees iets luchtiger, denk ik dan. Want we hebben het nodig om een beetje te doen alsof. Als je de hele tijd laat doordringen dat het nooit ­helemaal lukt, houd je niets vol.”

Uw verhaal doet ook denken aan het postmodernisme, dat ervan wordt ­beschuldigd zekerheden al te veel in vraag te stellen.

“Trump zou volgens die kritiek illustreren hoe gevaarlijk postmodernisme is omdat hij zegt dat er geen waarheid is. Maar Trump zegt nooit: ‘Er is geen waarheid’. Hij zegt dat zijn waarheid de enige is. Dat is niet bepaald postmodernistisch.

“Neem de geschiedschrijving. Het hangt er heel erg van af wie de pen vasthoudt, nazaten van mensen die tot slaaf werden gemaakt of machthebbers. De waarheid is dus ook voor een stuk een afspraak. Daarin ben ik het wel wat eens met de postmodernisten.

“Maar ik denk zeker ook dat we via de wetenschap dichter bij de waarheid kunnen komen. Al lukt het dus ook daar nooit helemaal, zoals de deeltjesfysici ons tonen. Wetenschappelijk onderzoek is in die zin door en door postmodernistisch. Je moet blijven zoeken naar de waarheid, al kennen we ze nooit helemaal zeker.

“Sommige dingen zijn natuurlijk redelijk zeker. Ik kan om de hoek brood kopen. Mijn koelkast houdt mijn eten vers. Maar ook dat ontkennen postmodernisten niet. Ze stellen niet dat niets waar is, wel dat wat we als waar beschouwen niet zelden afhangt van ons perspectief en van onze blinde vlekken.”

Waarom uit u ook waardering voor ‘de ­rokende arts’ en ‘de fietsende autobezitter’?

“Dat is mijn ode aan niet in de val trappen van het radicalisme. Ik ontken niet dat radicalisme af en toe nodig is. Als er zware onderdrukking is, moet je daartegenin gaan en is het belangrijk een consequent verhaal op te hangen. Maar het kan uit de hand ­lopen. En zeker in je eigen leven is het belangrijk je niet door anderen te laten opsluiten in hokjes en geijkte rollen. Dat willen anderen heel graag.

“Net omdat dat zo’n hardnekkige reflex is, heb ik veel waardering voor wezens die inconsequente combinaties maken en zo soms iets nieuws creëren, zoals de vleesetende vegetariër. Het lijkt me belangrijk om, als het over je identiteit gaat, de vrijheid te nemen om tegen die hokjes en etiketten in te gaan. Ook dat geeft vrijheid en maakt het leven lichter.”

Wat kan u, als moderne trooster, mee­geven aan wie het hoofd laat hangen te midden van de inflatie, de oorlog en de energiecrisis?

(lacht) “Ik ben geen pastoor. Maar je kunt bedenken dat heel wat dingen niet goed gaan, maar dat ook heel veel dingen wel goed gaan. Dat het allemaal niet goed gaat is ook maar deels waar. Dat betekent niet dat je niet moet kijken naar wat niet goed gaat, maar het kan je leed verzachten.”

Waarom we de wereld niet rond kunnen krijgen. Pleidooi voor inconsequentie, Frank Meester, Uitgeverij Ten Have, 208 p., 22,99 euro.