Schilder wordt woorden-kramer
Verwarrende notities uit de dozen van Marcel Duchamp
Van sommige boeken lees je beter eerst het nawoord. Die raad geldt zeker voor De bruid gestript door haar vrijgezellen, zelfs (De groene doos) & In de onbepaalde wijs (De witte doos), een vertaling van een reeks teksten en schetsen van Marcel Duchamp (1887-1968). De argeloze lezer die niet vertrouwd is met het werk van de vader van de conceptuele kunst, dreigt immers verloren te lopen in deze onsamenhangende verzameling krabbels en zal dan algauw een gefrustreerde lezer worden. In het nawoord situeert vertaalster Minne Buwalda Duchamps de aantekeningen en schetsen uit de zogenaamde groene en witte doos in de ontwikkeling van de kunstenaar. De neerslag op papier van Duchamps speelse denkwerk stamt uit de jaren 1911-1923. "Het was de tijd waarin hij brak met zijn schilderkunst, om vervolgens de rekbaarheid van het begrip kunst op de proef te stellen," schrijft Buwalda.
In 1934 heeft Duchamp uit zijn ruwe verzameling notities een eerste selectie gemaakt. Hij geeft de losbladige selectie in eigen beheer uit (Editions Rrose Sélavy) in een groene fluwelen doos. Het materiaal uit de groene doos documenteert de ontstaansgeschiedenis van zijn Le Grand Verre en verheldert de betekenis ervan. Voor Duchamp vormden glasraam en doos een geheel: hij bedacht er de gemeenschappelijke titel La mariée mise à nu par ses célibataires, même ('De bruid gestript door haar vrijgezellen, zelfs') voor.
Puttend uit het overschot van zijn notities uit de periode 1911-1923 bracht hij in 1967, op aandringen van de New Yorkse galeriehouders Cordier & Eckstrom, een witte doos uit. Ook hierin zijn aantekeningen te vinden die verband houden met Le Grand Verre. Voorts vind je in deze vergaarbak meetkundige bespiegelingen over de vierde dimensie, losse ideetjes voor readymades en pseudotheorieën over taal en kleur. Een voorbeeld van zo'n kort opgeschreven ideetje uit het boek: "Taalvormen: Opsporingen van de 'Priemwoorden' (alleen 'deelbaar' door zichzelf en door de eenheid)."
Door de selectie die Duchamp maakte voor de dozen en vervolgens de thematische schikking voor de uitgave in boekvorm is de chronologische volgorde grondig verstoord. Dat is niet zonder belang omdat in de aantekeningen de radicale omslag in zijn kunstenaarschap is te volgen: van de schilder over de conceptueel kunstenaar die niet het netvlies maar de grijze cellen wil prikkelen tot vervolgens de schaker. In haar nawoord wijst ook Minne Buwalda daarop. In de vroegste aantekeningen over wat later Le Grand Verre zou worden, hoort zij nog de stem van de schilder; later die van "iemand die de beeldende kunst bestookt met lastige vragen en ironische gestes". Als hij in 1918 in Buenos Aires voorgoed 'schaakmaniak' wordt, stelt Duchamp ook de status van de auteur van het kunstwerk aan de kaak. Van dan af krijgt zijn vrouwelijk alter ego Rrose Sélavy (van: 'Eros, c'est la vie') vorm. Via haar creëert Duchamp een scheiding tussen persoon en werk. Hij roept een geobjectiveerde kunstenaar in het leven en eigenlijk is het Rrose Sélavy die de laatste hand legt aan Le Grand Verre. Bij manier van spreken dan, want in 1923 verklaart Duchamp zijn glasraam 'definitief onvoltooid'. (Zoals gezegd beschouwde hij de groene doos die hij in 1934 samenstelde uiteindelijk ook nog als een deel van het werk.)
Eigenlijk is De bruid gestript door haar vrijgezellen, zelfs (De groene doos) & In de onbepaalde wijs (De witte doos) een boekje dat tussen twee stoelen valt. Het bevat documentair materiaal voor de Duchamp-liefhebber, maar wellicht is die beter gediend met een uitgave in de oorspronkelijke taal. Te meer daar de aantekeningen van Duchamp vaak uit verdraaide formuleringen bestaan met woordspelingen en assonanties en alliteraties die in een vertaling moeilijk weer te geven zijn. Maar ook de lezer die op zoek is naar een bevattelijke kennismaking met het ideeëngoed van Duchamp, komt met deze vertaling niet aan zijn trekken. Dat geeft Buwalda zelf toe: "Maar ook al hoeft de lezer nu geen handschriften meer te ontcijferen en zijn de notities op onderwerp gesorteerd, erg toegankelijk is het werk nog steeds niet. Duchamps werk is daarvoor te cryptisch, het materiaal te fragmentarisch en divers." Gelukkig is er nog een degelijk nawoord van bijna twintig pagina's.
Marcel Duchamp, (vertaald door Minne Buwalda), De bruid gestript door haar vrijgezellen, zelfs (De groene doos) & In de onbepaalde wijs (De witte doos), Querido/Ludion, Amsterdam/Gent, 168 p.
