Russische opiniepeiler: ‘Ook na het conflict in Georgië en de annexatie van de Krim schoot de populariteit van Poetin omhoog’

Zeker drie kwart van de Russische bevolking steunt de ‘speciale militaire operatie’ in Oekraïne en meer dan vier op de vijf Russen zijn tevreden met het handelen van president Vladimir Poetin. Voor een buitenstaander zijn het bizarre getallen, maar Aleksej Levinson verbaast het niets.

De Russische socioloog en opiniepeiler neemt samen met zijn collega’s van het Levada Centrum in Moskou, de grootste en enige onafhankelijke organisatie voor opiniepeilingen en sociologisch onderzoek in Rusland, al jaren de publieke opinie in zijn geboorteland onder de loep. Dit patroon heeft hij al wel vaker gezien. “Ook in 2008 na het conflict in Georgië en in 2014 na de annexatie van de Krim schoten de populariteitscijfers van Poetin omhoog. Feitelijk zien we nu dat hetzelfde scenario zich weer voordoet. Het is een patroon dat ik inmiddels ken in mijn werk.”

Werk dat Levinson overigens gewoon op dezelfde manier kan blijven doen zoals hij dat ook voor 24 februari deed toen het Kremlin besloot tot militaire actie over te gaan in Oekraïne. Hij en zijn collega’s ondervinden vooralsnog geen problemen,hoewel het Levada Centrum net als alle andere onafhankelijke ngo’s in Rusland sindsdien onder een vergrootglas ligt. Levada kan respondenten blijven benaderen, interviews aan huis afleggen, focusgroepen onderhouden en resultaten publiceren over de Russische publieke opinie en andere sociologische verschijnselen.

Wel valt het gedurende het online videogesprek op dat Levinson (78) zijn woorden zorgvuldig kiest. Hij spreekt consequent over de ‘speciale operatie’, de ‘nieuwe situatie’ of de ‘militaire actie’. Het voelt tegennatuurlijk voor een door de wol geverfde wetenschapper. Zeker voor iemand die al jaren tegen de stroom inzwemt, doordat hij en zijn collega’s ook met regelmaat onderzoeken publiceren die de autoriteiten niet kunnen behagen, waardoor ze zware weerstand vanuit de overheid ervaren.

Maar heel veel keus heeft Levinson niet. Als een van de sleutelfiguren binnen de organisatie weet hij als geen ander dat het voor ngo’s en andere onafhankelijke instellingen in Rusland sinds eind februari nog meer manoeuvreren is dan het daarvoor al was. Dankzij een wet die begin maart in sneltreinvaart door het parlement werd geloosd, dienen Russen nu de eufemistische term ‘speciale militaire operatie’ te gebruiken als ze de situatie in Oekraïne beschrijven. Wie het beestje toch bij de naam noemt, riskeert maximaal vijftien jaar cel.

De censuur en repressieve wetten scheppen omstandigheden die het werk van ngo’s zoals het Levada Centrum enorm bemoeilijken, erkent Levinson. Al zijn ze bij het Levada Centrum wel wat gewend. In 2016 werd de organisatie tot ‘buitenlands agent’ verklaard, een brandmerk dat organisaties het werk vrijwel onmogelijk maakt. Ze worden bijvoorbeeld onderworpen aan extreme financiële controles waardoor ze elke cent die binnenkomt moeten verantwoorden bij de autoriteiten. Bovendien roept de term bij de gemiddelde Rus onlosmakelijk de associatie op met het Sovjet-tijdperk waarin een buitenlands agent gelijkstond aan een landverrader.

Desondanks blijft het Levada Centrum zo goed en kwaad als het gaat zijn werk doen. Het instituut doet onverminderd sociologisch onderzoek in heel Rusland en probeert zodoende politieke en maatschappelijke trends zo nauwkeurig mogelijk in beeld te brengen. Daarnaast houdt de organisatie met grote regelmaat opiniepeilingen onder een grote groep representatieve Russen om te kijken hoe de bevolking over actuele en grote thema’s denkt. Onderzoek waar Levinson als directeur van de sociaal-culturele onderzoeksafdeling van de organisatie nauw bij betrokken is.

Hoe heeft de ‘speciale militaire operatie’ uw manier van werken bij het Levada Centrum beïnvloed?

“Tot nog toe heeft de nieuwe situatie geen effect op ons werk. In eerste instantie verwachtten we dat mensen onze interviewers die huis-aan-huisbezoeken afleggen de deur zouden weigeren of dat ze moeilijke vragen zouden vermijden. Maar dat gebeurt niet. Dat komt zeer waarschijnlijk doordat veel mensen onverschillig staan tegenover de huidige ontwikkelingen of omdat ze de president en de speciale operatie in Oekraïne steunen. Tegelijkertijd zijn mensen die tegen zijn daar doorgaans ook heel stellig in. Zij laten hun oppositie duidelijk blijken en spreken zich uitdrukkelijk uit, ook tegen ons. Dus vooralsnog ondervinden onze enquêteurs geen problemen.”

Hoe heeft u de publieke opinie in de afgelopen maanden zien veranderen?

“Eigenlijk volgt die een bekende weg. Veel Russen voelen een zekere afstand tot de autoriteiten. En dat is nu niet heel veel anders. Tegelijkertijd zijn veel mensen bezorgd over Ruslands positie op het internationale toneel, maar ook dat is niet nieuw. Daarom zie ik geen grote verschillen met de situatie voor 24 februari. Wel is er een duidelijke toename van solidariteit onder Russen, zeker als het aankomt op de gedeelde afkeer van de buitenwereld en dan met name het Westen. Dat gebeurde ook in 2014 na de annexatie van de Krim, dat scenario herhaalt zich nu min of meer. De negatieve westerse reactie op Ruslands acties sterkt juist het geloof onder Russen dat ze gelijk hebben, zowel nu als toen. Sancties werken dat iedereen-tegen-ons-gevoel bovendien alleen maar in de hand.”

Hoe zit dat nu eigenlijk met die populariteitscijfers van Poetin?

“Wij kijken als Levada Centrum elke maand naar hoeveel procent van de bevolking de president steunt. In december vorig jaar was dat nog 69 procent, betrekkelijk laag voor Poetin zijn standaarden, maar afgelopen juni was het al 83 procent, net als in mei. Dat is hoog, maar niet het hoogste ooit. Dat was in maart 2014, vlak na de annexatie van de Krim, toen gaf 88 procent van de Russen aan de president te steunen. Het lijkt er kortom op dat de speciale militaire operatie zijn vruchten afwerpt voor de populariteit van de president, maar het valt nooit te zeggen hoe lang zo’n effect aanhoudt. Het valt niet te voorspellen of mensen meer overwinningen verwachten of dat ze het op een gegeven moment wel weten en het zat zijn.”

Ziet u een verschil in generaties over hoe Russen naar de ‘speciale operatie’ kijken?

“Ja zeker. Al plaats ik daar wel meteen de kanttekening bij dat uit onze onderzoeken duidelijk naar voren komt dat het merendeel van de bevolking de militaire operatie steunt. De steun ervoor is hoog onder alle leeftijdsgroepen. Maar onder 55- en 65-plussers nadert de steun bijna 100 procent: in onze onderzoeken geven zij vrijwel allemaal aan de speciale militaire operatie enigszins of volledig te steunen. Onder jongeren, en dan met name jongeren tussen de achttien en 25 jaar, is die steun een stuk lager, maar nog altijd zo rond de 70 procent.”

Hoe verklaart u dat verschil?

“De makkelijkste uitleg is dat ouderen vrijwel uitsluitend naar door de staat gecontroleerde tv-kanalen kijken. Ze hebben weinig of geen andere informatiebronnen. Terwijl onder jongeren onder de 35 jaar het gebruik van internet bijna de 100 procent nadert. Zij kijken daardoor ook minder naar de staats-tv en worden daar vanzelfsprekend ook minder door beïnvloed.”

En de moeilijkere uitleg?

“Jonge mensen in Rusland zijn over het algemeen ook beter opgeleid dan de oudere generatie. Veel ouderen hebben namelijk maar acht jaar school genoten ten tijde van de Sovjet-Unie, terwijl de jongere generatie veel meer scholing heeft gehad, vaak ook op universiteiten. Daardoor zijn ze ook kritischer. Dat merk je bijvoorbeeld ook aan hun antwoorden over mogelijke emigratie. Onder ouderen overweegt vrijwel niemand dat, terwijl onder jongeren zo’n 40 procent erover nadenkt. Dat betekent niet dat ze dat ook daadwerkelijk gaan doen, maar het speelt wel bij ze. Dat zegt veel over hun overwegingen en de redenen daarachter.”

Hoe zien mensen Rusland voor zich na het conflict?

“Dat is een van de interessantste vragen van allemaal. Eigenlijk heeft niemand hier echt een helder idee van, zo komt uit onze onderzoeken naar voren. Zowel over de duur van de militaire operatie als over wat het land daarna te wachten staat, hebben mensen geen duidelijk beeld. De antwoorden zijn gelijk verdeeld: er zijn bijvoorbeeld grofweg evenveel mensen die verwachten dat de huidige situatie nog een paar maanden, een half jaar tot een jaar of meerdere jaren voort zal duren. Er is dus geen consensus. En wat betreft de toekomst hebben Russen al helemaal geen idee. Aangezien ze niet eens weten wanneer dit eindigt, zijn ze vermoedelijk ook minder bezig met wat er daarna komt. Overigens verwacht wel het merendeel van onze respondenten een Russische overwinning, maar hoe die er dan vervolgens uit zou moeten zien, daar hebben ze geen idee van.”

Verwacht u problemen met uw werk in de nabije toekomst?

“Ja, die verwachten we zeker. Met name omdat het parlement kortgeleden de nieuwe versie van de wet over buitenlandse agenten heeft aangenomen. Door die aanpassing wordt al het personeel van een organisatie die als buitenlands agent geregistreerd staat in het vervolg ook als buitenlands agent bestempeld. Dat betekent dat niet alleen de organisatie, maar ook elk individu persoonlijk een brandmerk krijgt en dat geldt zelfs voor ex-personeel. De nieuwe wet gaat op 1 december in, tot dan kunnen we ons werk blijven doen, daarna zullen we moeten afwachten. Maar ik verwacht er weinig goeds van.”