Rusland zet erfenis Sovjet-dissidenten bij het vuil, ditmaal die van Nobelprijswinnaar Sacharov

De directie van het Sacharov-Centrum kreeg afgelopen week te horen dat het mensenrechtencentrum uit het gebouw wordt gezet waar het bijna dertig jaar gratis mocht zitten van de autoriteiten. Het centrum is genoemd naar de beroemde kerngeleerde en Sovjet-dissident Andrej Sacharov, die in 1975 de Nobelprijs voor de Vrede kreeg.

Als reden voor het uitzetten gaf het Moskouse stadsbestuur op dat het Sacharov-Centrum eerder al tot ‘buitenlands agent’ was verklaard. Volgens een nieuwe wet mag de overheid dergelijke organisaties op geen enkele wijze steunen. Maar het belangrijkste motief is waarschijnlijk dat het Sacharov-Centrum zich tegen de oorlog in Oekraïne heeft uitgesproken.

Sacharov zelf werd in 1980 ook uit zijn huis gezet door de autoriteiten nadat hij openlijk kritiek had geuit op de Sovjet-inval in Afghanistan. Hij werd naar de destijds gesloten stad Gorki (nu Nizjni Novgorod) verbannen. Ook werden hem alle onderscheidingen afgenomen die hij als ‘vader van de Sovjet-waterstofbom’ had ontvangen. Pas onder partijleider Michaïl Gorbatsjov mocht hij naar Moskou terugkeren.

Het is zeer de vraag of het Sacharov-Centrum, dat jarenlang een verzamelpunt voor de oppositie vormde, een nieuw onderkomen in Moskou zal weten te vinden. Gezien de oorlogssfeer die in Rusland heerst, zijn er maar weinig mensen die in zee durven te gaan met een organisatie die tot ‘buitenlands agent’ is bestempeld.

Vorige week werd de Moskouse Helsinkigroep, de oudste mensenrechtengroepering in Rusland, door de rechter verboden. Sacharov was een van de oprichters van de groep, die onder meer actie voerde tegen het opsluiten van dissidenten in psychiatrische inrichtingen. Onder president Poetin nam de organisatie het op voor leden van de oppositie, zoals Aleksej Navalny, die onlangs nog tot negen jaar strafkamp werd veroordeeld. Volgens de rechter had de Moskouse Helsinkigroep de regels overtreden doordat de organisatie ook buiten Moskou opereerde.

Met het ontbinden van de Moskouse Helsinkigroep hebben de Russische autoriteiten vrijwel de complete erfenis van de dissidente beweging in de Sovjet-Unie ontmanteld. Eind 2021 was ook de mensenrechtenorganisatie Memorial al verboden. Memorial deed aanvankelijk onderzoek naar de misdaden onder Sovjet-dictator Josef Stalin, onder wiens bewind miljoenen mensen werden geëxecuteerd of in de kampen van de Goelag omkwamen. Maar later richtte Memorial zich steeds meer op de mensenrechtenschendingen in het Rusland van president Poetin.

Onzeker lot voor ‘De Goelag Archipel’

In het Russische parlement gaan de laatste tijd stemmen op om ook De Goelag Archipel, de beroemde trilogie van de Russische schrijver Aleksandr Solzjenitsyn over de verschrikkingen van de goelag, in de ban te doen. Volgens Dmitri Vjatkin, een vooraanstaand lid van Poetins partij Verenigd Rusland, moet het boek van Solzjenitsyn in ieder geval uit alle scholen worden verbannen. Volgens hem heeft het boek “de tand des tijds niet doorstaan” en bevat het allerlei details die Solzjenitsyn “uit zijn duim heeft gezogen”.

Solzjenitsyn bracht zelf acht jaar in de goelag door en werd na de publicatie van zijn boek over de strafkampen door de Sovjet-autoriteiten het land uitgezet. Pas twintig jaar later keerde hij in Rusland terug, waar hij als een held werd onthaald.

Het is nog onduidelijk of het voorstel om De Goelag Archipel uit de scholen te verbannen het zal halen. Nog maar vier jaar geleden onthulde Poetin een standbeeld voor de ooit verbannen schrijver, die hij een ‘ware patriot’ noemde.

Waarschijnlijk speelt daarbij mee dat Solzjenitsyn er wat Oekraïne betreft sterk nationalistische opvattingen op nahield. Net als Poetin vond hij dat het zuidoosten van Oekraïne een zo grote Russischtalige bevolking herbergde dat het nooit van Rusland gescheiden had mogen worden. Daarom verdient hij in de ogen van Poetin misschien een ander behandeling dan de rest van de voormalige Sovjet-dissidenten.