Rusland probeert spion terug te krijgen door hem zélf te beschuldigen: ‘Groot risico op ‘een Skripalleke’ als uitlevering niet doorgaat’

Rusland probeert een spion die eerder dit jaar door Nederland werd ontmaskerd, terug te halen door te beweren dat ze hem zelf zoeken voor zware feiten van drugshandel. Daarvoor zouden ze zelfs gerechtelijke stukken vervalsen. ‘Dit komt recht uit de trukendoos van de KGB.’

Het wás al een sensationeel verhaal. Een 36-jarige man met een Braziliaans paspoort werd in april tegengehouden op Schiphol. De Nederlandse inlichtingendienst had de man ontmaskerd: hij deed zich voor als Victor Muller Ferreira, maar heette in werkelijkheid Sergej Vladimirovitsj Tsjerkasov.

Het plan van deze Rus was te infiltreren bij het Internationaal Strafhof in Den Haag, waar hij onder die valse identiteit ook al effectief was aangenomen. Dat strafhof doet momenteel onderzoek naar oorlogsmisdaden in Oekraïne. Maar het Russisch plannetje ging niet door. Nederland stuurde Tsjerkasov meteen terug naar Brazilië, waar hij deze zomer al is veroordeeld tot een gevangenisstraf van vijftien jaar, voor het gebruiken van een vals document om Brazilië in en uit te reizen.

En nu kent dit verhaal een nieuwe wending. Rusland beweert namelijk dat Tsjerkasov helemaal geen geheim agent is. Integendeel, luidt het: hij is een crimineel die in Rusland nog een celstraf van twintig jaar moet uitzitten. De Russische autoriteiten overhandigden Brazilië tientallen pagina’s gerechtsdocumenten waaruit moet blijken dat Tsjerkasov deel uitmaakte van een misdaadgroep. Zijn bende zou tussen 2011 en 2013 harddrugs uit Afghanistan hebben gesmokkeld naar Rusland.

Vreemd verzoek om uitlevering

Tsjerkasov zou deze misdaden vervolgens ook hebben bekend en om uitlevering naar Rusland hebben verzocht. Een beetje vreemd, aangezien hem daar volgens de officiële versie een langere straf te wachten staat dan in Brazilië.

Bovendien kon het onderzoekscollectief Bellingcat ondertussen achterhalen dat de Russische documenten zijn vervalst. Het collectief vond vluchtgegevens terug die tonen dat Tsjerkasov de afgelopen jaren meermaals naar Rusland ging, hoewel dat land hem dus zogezegd zoekt sinds zijn veroordeling voor drugssmokkel in 2017.

Bepaalde gerechtelijke documenten over dezelfde drugszaak vermelden zijn naam niet eens en de drie advocaten die destijds op die zaak werkten, kunnen zich geen verdachte met de naam Tsjerkasov herinneren. Alles lijkt erop dat Tsjerkasov pas een voortvluchtige wordt in Rusland nadat zijn valse identiteit door Nederland en Brazilië is ontmaskerd.

“Het bewijst voor de zoveelste keer dat de Russische overheid bereid is om er een heel eind op los te liegen, en blijkbaar ook nog eens op een zeer slordige manier”, zegt Ben de Jong, gastonderzoeker op het gebied van inlichtingendiensten aan de Universiteit Leiden.

Beproefd recept

Veel recente, vergelijkbare zaken lijken er niet te zijn. Toch is het niet de eerste keer dat Rusland zo’n web probeert te weven. Zo begon Rusland prompt een eigen onderdaan van witwaspraktijken te beschuldigen op het moment dat die in een Italiaanse cel belandde. En Bellingcat bracht aan het licht dat het met deze methode al een keer effectief gelukt is om een FSB-spion uit Turkije terug te krijgen.

“Vervalste aanklachten om daarna om uitlevering te vragen, dat komt recht uit de KGB-trukendoos”, zegt de Belgische inlichtingenexpert Kenneth Lasoen (UA en Clingendael). “Het is een poging om hun spionnen op een goedkope manier terug te krijgen. Eenmaal terug kunnen ze dan de klacht seponeren en hebben ze niks in ruil moeten geven.”

De Jong en Lasoen zijn het eens over de beweegredenen van Rusland. Met liefde voor de Russische onderdanen of inlichtingenpersoneel heeft het weinig te maken. Hoe ver Rusland gaat, hangt af van hoeveel informatie die persoon heeft.

“Het is niet onrealistisch dat de Nederlandse inlichtingendienst is getipt door de Amerikaanse CIA”, zegt De Jong. “Ik kan me inbeelden dat Rusland liever niet het risico loopt dat zo’n persoon gaat praten met de CIA in ruil voor betere voorwaarden in de gevangenis, strafvermindering, of zelfs onderdak in het zonnige Californië.”

‘Een ‘Skripalleke’ doen’

Het is nog afwachten of het Hooggerechtshof in Brazilië de uitlevering van Tsjerkasov goedkeurt. Daarna is het aan de president om toestemming te geven. Op dit moment is dat nog Jair Bolsonaro, tot in 2023 Lula da Silva aantreedt.

“Als de uitlevering niet doorgaat en de Russen echt bezorgd zijn dat Tsjerkasov zou gaan praten, is het risico groot dat ze ‘een Skripalleke’ uitvoeren”, zegt Lasoen. Sergej Skripal is de voormalige dubbelspion die samen met zijn dochter is vergiftigd met novitsjok in het Verenigd Koninkrijk in 2018.

België zette dit voorjaar nog 21 Russische diplomaten op een vliegtuig naar Moskou, omdat ze in werkelijkheid inlichtingenofficieren waren van ofwel de militaire dienst GROE, ofwel de burgerlijke dienst SVR, de opvolger van de KGB.

Rusland kan hen niet zomaar vervangen, want België schrapte de 21 plaatsen bij de ambassade in Ukkel. Volgens onderzoek van De Tijd ligt het werkelijke aantal inlichtingenofficieren dat tewerkgesteld is met een diplomatiek paspoort op de Russische ambassade echter nog een stukje hoger.

Tsjerkasov is geen spion die misbruik maakt van een diplomatiek paspoort. Hij is een zogenaamde ‘illegal’, een spion die een volledig leven en identiteit verzint. Ook dat is geen unicum. Deze zomer kwam nog het verhaal aan het licht van ene Maria Adela, die in werkelijkheid Olga Kolobova heet en voor de GROE werkt. Ze gaf zich uit voor een succesvolle juwelenontwerpster in Napels, en knoopte romantische relaties aan met verschillende NAVO-officieren.