Rik Torfs: ‘Aftreden was misschien het belangrijkste wat paus Benedictus XVI deed’

Joseph Ratzinger, die tussen 2005 en 2013 paus was, is op zijn 95ste overleden. Hij roept herinneringen op aan pedofilie- en fraudeschandalen en harde standpunten tegenover holebi’s en ongelovigen. ‘Toch was zijn passage genuanceerder dan ze leek’, zegt professor kerkelijk recht Rik Torfs (KU Leuven).

De zaterdag overleden voormalige paus zorgde geregeld voor ophef, onder andere met uithalen naar homoseksuelen, de profeet Mohammed, abortus en euthanasie. Bij sommigen stond hij ook bekend als ‘de Rottweiler van God’ omdat hij een groot voorstander was van de strikte leer.

Maar het meest ophefmakende wat paus Benedictus XVI deed gebeurde op 11 februari 2013. In een speech in het Latijn kondigde de in Beieren geboren kerkvader toen aan dat hij zijn ambt neerlegde “door een gebrek aan kracht in geest en lichaam vanwege zijn hoge leeftijd (hij was toen 86 jaar, BDB).”

Toen hij in 2005 tot de hoogste positie in het Vaticaan was verkozen was de Duitser al de oudste man in bijna drie eeuwen die paus werd. Op 11 februari 2013 doorbrak hij met zijn compleet onverwachte aftreden een eeuwenoud taboe. Het was van 1294 geleden dat een paus er vrijwillig de brui aan gaf.

“Sommigen zeggen dat aftreden misschien het beste is geweest wat deze paus Benedictus heeft gedaan”, zegt kerkjurist Rik Torfs. “Het was moedig om na al die eeuwen aan de wereld te tonen dat een paus niet, zoals Jezus, moet doorgaan tot hij erbij neervalt. Johannes Paulus de Tweede (die paus was tussen 1978 en 2005, BDB) moest temidden van zijn kerstboodschap in 1995 opgeven omdat hij niet meer kon. Benedictus had het verstand om het niet zo ver te drijven.”

Maar hij moest toch ook opstappen door financiële schandalen en kritiek op te weinig daadkracht in verband met seksueel misbruik binnen de kerk?

“Dat speelde inderdaad ook. Zoals bijna elke paus erfde ook deze financiële schandalen. Het ging onder andere om dossiers in de aard van dat van kardinaal Becciu (die moest aftreden wegens gesjoemel met de boekhouding, BDB). Al speelden zijn hoge leeftijd en gezondheid zeker mee. Het lijkt me net omdat hij verzwakt was dat Benedictus XVI de daadkracht niet had om de rivaliserende departementen in het Vaticaan onder controle te houden. Zij willen vaak niet samenwerken. Er is politieke energie en charisma voor nodig om dat het hoofd te bieden en dat had deze paus niet.”

Bent u het eens met critici die stellen dat Benedictus XVI te weinig optrad tegen kindermisbruik door geestelijken?

“Niet helemaal. Je kan stellen dat hij niet voldoende deed, zeker toen hij nog aartsbisschop in München was (onderzoek in Duitsland heeft uitgewezen dat Joseph Ratzinger toen herhaaldelijk zou hebben nagelaten op te treden tegen geestelijken die van kindermisbruik waren beschuldigd, BDB).

“Maar Benedictus XVI was wel de eerste paus die dit probleem in de kerk benoemde toen hij begin jaren 2000 als prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer de regel doorvoerde dat bisschoppen voortaan verplicht waren dossiers van seksueel misbruik door te sturen naar die Congregatie, om te verhinderen dat men ze in de doofpot zou stoppen. Dat is iets wat zijn voorganger Johannes Paulus II niet wilde. Die sloot de ogen voor dit probleem. Het klopt dus niet dat Benedictus het probleem wegmoffelde, zoals in de film The Two Popes wordt getoond. Hij deed niet genoeg, maar hij deed het minder slecht dan zijn voorganger.”

Hoe zit het met de verwijzingen naar zijn verleden in nazi-Duitsland?

“Die zijn overtrokken. Hij groeide op in die tijd en moest als kind op school verplicht maar tegen zijn zin bij de Hitlerjeugd.”

Hij legde wel een verband tussen niet geloven en nazisme.

“Hij zei dat atheïsme leidt tot een eng mensbeeld en verwees naar de nazi’s die God wilden verbannen. Het was een van zijn voor hem typisch onhandige uitspraken. Communiceren met het grote publiek was niet zijn sterkte. Of het nu ging om abortus, euthanasie of holebi’s, deze paus verwoordde een paar keer standpunten van de kerk die uit zijn mond extra controversieel klonken.”

Wat is de erfenis van deze paus en hoe kan hij het best herinnerd worden?

“Ik vond hem moeilijk te vatten, dubbelzinnig. Als theoloog was hij erg onderlegd en zo werd hij de rechterhand van Johannes Paulus II. Aanvankelijk behoorde hij ook tot de progressieven. Maar later werd hij dus conservatief. Ook in verband met het seksueel misbruik hinkte hij op twee gedachten. Hij probeerde er wel iets tegen te doen, maar duwde niet door met onder andere wetgeving en sancties.

“Zelfs zijn aftreden was halfslachtig want hij bleef in het Vaticaan wonen, bleef de witte pauselijke kleren dragen en liet zich paus emeritus Benedictus XVI noemen. Dan riskeer je over te komen als de schoonmoeder die meekijkt over de schouder van je opvolger. Hij had er beter aan gedaan zich als Joseph Ratzinger terug te trekken buiten het Vaticaan.”

Had hij achter de schermen nog impact?

“Ik vermoed van niet, aangezien hij en de huidige paus Franciscus niet bepaald types zijn die elkaar liggen. Ik kan me niet voorstellen dat ze innige gesprekken hadden toen ze elkaar tegen het lijf liepen in de tuinen van het Vaticaan. Bovendien is Georg Gänswein, de beschermheer en engelbewaarder van Benedictus XVI, een openlijke tegenstander van Franciscus. Het lijkt er eerder op dat Benedictus XVI niet helemaal afscheid kon nemen van de pauselijke sfeer.”