‘Psychologische Verdedigingsdienst’ moet Zweden beschermen tegen nepnieuws

Zweden gaat nepnieuws bestrijden met een nieuwe veiligheidsdienst. Die moet voorkomen dat buitenlandse desinformatiecampagnes schade aanrichten in het land. Eerste prioriteit: de verkiezingen van september.

Met een vaste hand schroeft een van de bouwvakkers het waarschuwingsbord vast op de gele muur. Niet stilstaan met de auto, geen foto’s maken. Ook het hoge stalen hek geeft een duidelijke boodschap af: liever geen pottenkijkers.

Het gele gebouw in het centrum van Stockholm, een voormalig pand van het nabijgelegen universitair ziekenhuis, wordt het kantoor van een nieuwe Zweedse veiligheidsdienst: de Psychologische Verdedigingsdienst. De organisatie strijdt tegen buitenlandse desinformatiecampagnes én moet de Zweden weerbaarder maken tegen nepnieuws. Meer landen, waaronder Frankrijk, denken erover eenzelfde soort dienst op te tuigen. Bij de dienst werken 45 mensen. Het jaarbudget is 10 miljoen euro.

Al sinds de Koude Oorlog doen de Zweden aan weerbaarheidstrainingen, maar de huidige strijd is van een andere orde. De dreiging is continu en komt van meerdere kanten. “We moeten constant waakzaam zijn. Met behulp van sociale media kunnen onze tegenstanders nu veel makkelijker dan voorheen valse informatie verspreiden”, zegt plaatsvervangend directeur Magnus Hjort (56), wiens werkplek nog maar half is ingericht. Maandag waarschuwde de dienst voor desinformatie gericht op Arabisch sprekenden. Islamitische extremisten in het buitenland schrijven op sociale media dat de Zweedse sociale dienst kinderen van moslims kidnapt. Daarbij worden ook namen van ambtenaren genoemd.

De directe aanleiding voor de oprichting van de nieuwe veiligheidsdienst is de beïnvloeding van verkiezingen in het buitenland, zoals in 2016 in de Verenigde Staten. Toen gooiden Russische hackers gevoelige e-mails van de Democraten op straat. Ook hielpen ze mee aan de verspreiding van nepnieuws. De Europese Unie waarschuwde vorig jaar voor meer Russische hackpogingen in de aanloop naar de Duitse verkiezingen. Facebook maakte vorig jaar bekend dat in de afgelopen vijf jaar meer dan vijftig landen het doelwit zijn geweest van desinformatiecampagnes.

Autoritaire regimes

In Zweden zijn in september parlementsverkiezingen. De eerste prioriteit van Hjort is dat die ongestoord kunnen plaatsvinden. Bij de vorige verkiezingen in 2018 was er geen sprake van pogingen tot beïnvloeding, maar sindsdien zijn pogingen waargenomen om het debat in Zweden te beïnvloeden met nepnieuws, op onderwerpen als misdaad, coronavaccinaties, het coronabeleid en immigratie. Het zijn buitenlandse campagnes die volgens de dienst ‘constant operationeel’ zijn: elke keer als een van de onderwerpen in Zweden het nieuws haalt, wordt het vuurtje op sociale media aangewakkerd.

De dreiging komt vooral, maar niet alleen, uit Moskou. Ook China en Iran staan erom bekend dat ze desinformatietechnieken toepassen om andere landen te destabiliseren. “Hacken en het verspreiden van nepnieuws zijn basisinstrumenten van autoritaire regimes. Om die wapens te gebruiken hoeven ze niet met je in oorlog te zijn, politieke onenigheid is voldoende.” De onderdirecteur verwacht bovendien een toename van nepnieuws in de vorm van bewerkte beelden en video’s die nauwelijks van het origineel te onderscheiden zijn. De dienst is met bedrijven als Facebook in gesprek om te kijken hoe sociale media nepnieuws kunnen bestrijden.

De vraag is wat de Verdedigingsdienst zelf kan doen, aangezien hij zich nadrukkelijk niet wil mengen in discussies op sociale media in eigen land. Volgens Hjort moet eerst de bron worden gevonden − daarvoor heeft de dienst analisten en wordt samengewerkt met de inlichtingendiensten. Daarna is openbaarmaking de beste strategie. “Wij zullen iedere agressor aan de schandpaal nagelen”, zegt de onderdirecteur strijdvaardig.

Moderne weerbaarheidstraining

Elisabeth Braw, een Zweedse veiligheidsexpert die werkzaam is bij de Amerikaanse denktank American Enterprise Institute, zegt dat transparantie inderdaad het beste wapen is. “Dat is vaak voldoende om de stroom berichten te stoppen.”

Toch is het volgens Braw nog belangrijker om in eigen land de verdediging op orde te hebben, door burgers te leren om nieuws van nepnieuws te scheiden. “Ja, landen als Rusland zijn goed in het zaaien van verdeeldheid, maar wij moeten ook naar onszelf kijken en de manier waarop we tegenwoordig met elkaar debatteren. Vaak lopen de sentimenten zo snel op, dat het makkelijk is voor agressors om het vuurtje op te stoken.”

Braw zou graag zien dat ‘neutrale’ instituten als de bibliotheek cursussen mediawijsheid aanbieden, gratis en voor iedereen toegankelijk. “Ik denk dat veel burgers graag hulp willen bij het onderscheiden van waarheid en leugens. Bovendien brengt het mensen samen en creëer je een veel beter platform voor debat.”

Ook bij de Zweedse autoriteiten leeft het idee dat burgers moderne weerbaarheidstraining nodig hebben, eigenlijk net als vroeger tijdens de Koude Oorlog. De nieuwe Psychologische Verdedigingsdienst heeft daarom ook een afdeling die lokale overheden, burgerorganisaties en media gaat trainen in mediawijsheid. Hjort: “In Zweden hebben we traditioneel veel burgerverdedigingsorganisaties die graag willen helpen. We gaan hun leren hoe je desinformatie kunnen herkennen, wanneer je sceptisch moet zijn en waarom je bronnen kritisch moet benaderen.”

Hybride oorlogsvoering

De dreiging van hybride oorlogsvoering, het strijden met meer dan alleen wapens, is actueel nu Rusland dreigt Oekraïne binnen te vallen. Zweden heeft in Europa een bijzondere positie omdat het geen NAVO-lid is. Het land was neutraal in de Tweede Wereldoorlog en hield vast aan die rol toen de NAVO werd opgericht. In de praktijk werkt Stockholm als EU-lid wel nauw samen met andere lidstaten. Half januari liet het soldaten patrouilleren op het strategisch gelegen eiland Gotland in de Oostzee.

Experts als Braw en Hjort verwachten dat Rusland zeker zal proberen een discussie over het NAVO-lidmaatschap te beïnvloeden. Dat kan al met berichten op TikTok of Facebook die de Zweedse positie nét verkeerd weergeven. Of met zogenaamd neutrale experts die leugens verkopen. “Vijf jaar geleden was een Russische expert te gast op de Zweedse televisie die betoogde dat Gotland ‘net als in de jaren twintig’ weer neutraal en gedemilitariseerd zou moeten worden. Maar het eiland is nooit gedemilitariseerd geweest. Een typisch voorbeeld van het verspreiden van desinformatie.”