Wellesnietes
Prof. Ton Van Raan: ‘Gaan we dan bijna alle sprookjes bij het huisvuil zetten?’
Een voor- en tegenstander gaan in duel over een hot issue. Vandaag: Bieke Purnelle, directeur bij het kenniscentrum voor gender en feminisme RoSa. Zij kruist de degens met Leids professor Ton van Raan. Een tijdschrift in de VS weigerde zijn artikel omdat hij refereerde aan ‘Sleeping Beauty’, bij ons Doornroosje. Dat zou ‘aanstootgevend voor vrouwen’ zijn.
BIEKE PURNELLE: ‘ALLE SPROOKJES HEBBEN EEN MANNELIJK PERSPECTIEF’
“Er bestaat wel degelijk onderzoek waaruit blijkt dat de invloed van media en fictie op het zelfbeeld bij kinderen reëel is. Ze bieden kinderen rolmodellen en houden hen een spiegel voor, zowel in positieve als negatieve zin. Het is wel wijs om je daarvan bewust te zijn. In sprookjes worden de dingen ook heel erg uitvergroot, terwijl we als volwassenen meestal weten dat de realiteit complexer in elkaar zit. In Klein Duimpje laten ouders hun kinderen achter in een donker bos, Assepoester wordt als slaaf behandeld door haar stiefmoeder en -zussen. In werkelijkheid zijn mensen zelden door en doorslecht of enkel onschuldig.”
“Het is wel weinig zinvol om met de normen van nu te kijken naar zulke eeuwenoude verhalen. Gendergelijkheid bestaat nog maar net, hè... Daarbij komt dat die sprookjes allemaal werden opgetekend vanuit een mannelijk, wit perspectief. Meisjes hadden nauwelijks toegang tot onderwijs en ze werden niet geacht te schrijven. Schrijvers waren dus mannen. Maar het gaat hier, voor alle duidelijkheid, niet alleen over hoe meisjes en vrouwen in die sprookjes worden voorgesteld en of dat wel goed voor hen is; het gaat evengoed over hoe jongens en mannen worden voorgesteld en of dat goed is voor hen. Mannen in sprookjes zijn reddende helden die draken en booswichten verslaan. Vrouwen worden gered. Maar de meeste mensen, ook mannen niet, zijn helemaal geen stoere helden, en dat hoeven ze ook niet te zijn.”
“Ik vind het wel geen goed idee om sprookjes als Doornroosje daarom te verbieden. Het zou een wat krampachtige poging zijn om te doen alsof ze nooit hebben bestaan. En trouwens: verbieden heeft altijd een averechts effect.”
“Vandaar dat ik ervoor pleit om zulke sprookjes altijd samen met je kinderen te lezen of te bekijken. Ga erover in gesprek met je kinderen, voed ze op. Dat geldt niet alleen voor sprookjes van toen, maar voor alle fictie. In plaats van het verleden te veranderen, kunnen we best vooral focussen op de verhalen die we vandaag schrijven: zijn die voldoende genderbewust? Maken we ze met de normen en waarden van nu? Ik denk bijvoorbeeld aan televisieprogramma’s waarin het gedrag van sommige personages te denken geeft. Neem nu FC De Kampioenen: mijn kinderen zijn er fan van, ik totaal niet – als ik nog maar denk aan dat personage van die Balthazar Boma, die constant al die vrouwen om hem heen in de billen zit te knijpen... Daar hoort dan toch een woordje uitleg bij, een gesprekje met je kinderen: ‘Vind je dat oké, dat hij dat doet? Zou je dat ook doen? Waarom wel/niet?’ Ook met boeken kun je dat doen. Onlangs las ik mijn kinderen een jongerenversie van Homeros’ Ilias voor. Hoe daarin met vrouwen wordt omgesprongen, is ook niet erg stichtend. Welnu, het is voor kinderen best leerzaam als je daarbij duiding geeft – ‘zo was het toen, maar nu doen we dat natuurlijk niet meer’. Om aan te tonen dat er een weg is afgelegd, dat de rechten die meisjes en vrouwen vandaag hebben niet vanzelfsprekend zijn, maar zijn afgedwongen.”
TON VAN RAAN: ‘GAAN WE DAN BIJNA ALLE SPROOKJES BIJ HET HUISVUIL ZETTEN?
“De term ‘Sleeping Beauties’ gebruik ik sinds 2004 in wetenschappelijke publicaties en lezingen, als metafoor voor publicaties die jarenlang genegeerd worden tot plots iemand erin geïnteresseerd raakt. Verder gaat het niet. Ik gebruik de metafoor in haar soberste vorm, zonder in te gaan op mogelijke fantasieën of op wat die prinsen en prinsessen al dan niet doen. Mijn lezingen hou ik voor een zeer divers publiek, op de meest uiteenlopende plekken in de wereld, en nooit heeft iemand een opmerking over die term gemaakt.”
“Begrijpelijk, dus, dat ik geprikkeld was toen de editor van de Journal of the Association for Information Science and Technology liet weten dat men mijn artikel niet zou publiceren omwille van het gebruik van ‘Sleeping Beauties’. In hun oekaze formuleerden ze drie argumenten. Eén: dat ze niet wilden meewerken aan ‘het seksualiseren van een metafoor’. Twee: dat het gebruik ervan ‘cultureel discriminerend’ is, omdat niet iedereen op de planeet het sprookje kent. Drie: omdat het gebruik van metaforen ‘wetenschappelijk misleidend’ is, omdat je iemands denken in een bepaalde richting stuurt. Dat zou dus betekenen dat ik vijftien jaar lang mensen heb misleid? Ach.”
“Er stelt zich een maatschappelijk probleem: hoe ver willen we gaan in onze politieke correctheid? Het fenomeen kennen we uit de VS, waar op de universitaire campussen een grote gevoeligheid leeft voor al wat minderheden zou kunnen raken. Dan kunnen we bijna alle sprookjes bij het huisvuil zetten. We gaan ons cultureel erfgoed toch niet weggooien?”
“Natuurlijk is onze samenleving veel diverser geworden, en kunnen sommige aspecten van onze cultuur storend zijn voor sommigen – denk aan Zwarte Piet. Welnu, daarover is een maatschappelijk debat gevoerd en het resultaat daarvan was verandering. En dat is goed. Maar je kunt de sprookjes toch niet gaan veranderen, gaan aanpassen?”
“Want dan doet zich de vraag voor wat er daarna van ons cultureel erfgoed aangepast moet worden. Alle schilderijen met blote mensen overschilderen? Verbod op boeken waar een culturele minderheid zich niet goed bij voelt? Inperking van de persvrijheid? Vergeet niet: cultureel erfgoed omvat ook onze rechtsstaat met al zijn verworvenheden.”
“Die grote gevoeligheid van Amerika is overgewaaid naar Europa. Zo signaleert een collega mij dat het tegenwoordig ook onderwerp van gesprek is in integriteitscommissies in Nederland (onafhankelijke organen die moeten waken over de ethische waarden binnen een organisatie, JD). En in de academische wereld ís de hoofdtoon al veeleer links, in die mate zelfs dat wie er eerder rechtse ideeën op nahoudt nog amper aan het woord komt. Kijk naar wat mijn collega-hoogleraar Paul Cliteur in Groningen is overkomen, vanwege zijn banden met het Forum voor Democratie.”
“De Leidse universiteit heeft als motto ‘Praesidium Libertatis’ (‘bastion van de vrijheid’, JD). Ik stop dus niet met het gebruik van de ‘Sleeping Beauties’-metafoor. Ik heb mijn artikel aangeboden bij een ander tijdschrift en ben er vrij zeker van dat het zal worden aanvaard.”
