Poetin is een meester in verdeeldheid zaaien onder landen van de Europese Unie: nu ook weer?

“Waar zijn de kloten van de Europese Unie?”, vroeg de Vlaamse Europarlementariër Assita Kanko, nadat EU-buitenlandchef Josep Borrell zich in Moskou had laten koeioneren door de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov.

Kort na de brute behandeling van oppositieleider Aleksej Navalny daagt de Russische president Vladimir Poetin het Westen opnieuw uit door 80.000 troepen naar de grens met Oekraïne te sturen. Maandag praten de Europese ministers van Buitenlandse Zaken over deze kwestie. Concrete stappen, zoals het dreigen met sancties, worden niet verwacht.

De EU wordt vaak verweten dat het haar tanden niet durft te laten zien tegenover dictatoriale leiders als Poetin. Maar voor de Verenigde Staten is het veel gemakkelijker om een harde lijn tegen Rusland te kiezen, zegt onderzoeker Rem Korteweg van het Nederlandse Instituut Clingendael. “De VS en Rusland worden door twee oceanen van elkaar gescheiden en drijven nauwelijks handel met elkaar. Voor Europa is Rusland een buurland. Het ligt er, het gaat nergens heen, en het is ongelooflijk belangrijk. We zullen toch een relatie met Rusland moeten hebben”, zegt Korteweg.

De Amerikaanse president kan met één stem spreken, de EU is een hybride constructie, een samenwerkingsverband van 27 soevereine lidstaten, ieder met hun eigen belangen, geschiedenis en gevoeligheden. De arme EU-buitenlandchef Borrell moet hier een consistent geheel van zien te smeden, als een koorddanser met een evenwichtsstok waarop 27 mannen en vrouwen hebben plaatsgenomen.

De zwakte van de EU schuilt niet zozeer in het onhandige optreden van haar hoogwaardigheidsbekleders (denk aan de ‘sofagate’ in Ankara, waar voorzitter Ursula von der Leyen van de Europese Commissie werd vernederd, mede door toedoen van Europese Raad-voorzitter Charles Michel), maar in de tegenstrijdige belangen van de lidstaten. Brussel kan niets zonder Berlijn, Parijs, Warschau, Rome en de andere hoofdsteden. Hoe verhouden die zich tot Rusland? Wie zijn de haviken, wie de duiven? Een atlas van de Europese verdeeldheid.

Polen en de Baltische staten: de vrees voor Rusland

“Rusland is de enig denkbare existentiële dreiging voor Polen”, zei Radek Sikorski, Europarlementariër en voormalig minister van Buitenlandse Zaken, voor radiozender Deutsche Welle. De Polen zijn niet vergeten hoe Stalin en Hitler het land verdeelden en hoe de Sovjet-Unie Polen na de oorlog in een ijzeren greep hield.

Ook de Baltische staten hebben reden om Rusland te vrezen. Zij werden pas onafhankelijk na de val van de Sovjet-Unie en hebben aanzienlijke Russischtalige minderheden. Polen, Estland, Letland en Litouwen zijn de meest uitgesproken haviken binnen de EU.

De meeste Oost-Europese landen wantrouwen Rusland, op één na: Hongarije. Premier Orbán voelt zich ideologisch verwant met Poetin, een ‘sterke man’ die altijd op de bres staat voor ‘christelijke waarden’. Om de goede relaties te onderstrepen bestelde Orbán een grote partij van het Russische Spoetnik-vaccin.

Duitsland: altijd een luisterend oor voor Moskou

Duitsland is het machtigste land en tevens de belangrijkste duif van de Unie. Ook hier spelen lange historische lijnen een rol. Van het keizerrijk tot de Ostpolitik van de sociaal-democratische bondskanselier Willy Brandt in de jaren zeventig: altijd vonden Duitse politici het belangrijk om met Rusland te blijven praten. “Vooral in de SPD leeft nog altijd heel sterk het gevoel: we moeten zakendoen met Rusland. Als we geen zakendoen, dreigt verdere destabilisering”, zegt Korteweg.

De CDU van bondskanselier Merkel heeft een ander probleem. Sinds de Energiewende van 2011 wordt Russisch gas gezien als een bruikbaar alternatief voor kernenergie en bruinkool. Voor de aanvoer daarvan wordt een extra pijplijn aangelegd, de Nord Stream 2, die direct van Rusland naar Duitsland loopt. Daardoor hoeft Rusland zijn gas niet meer te exporteren via een leiding die door Oekraïne en Polen loopt. Daardoor kan Rusland deze landen in de kou zetten zonder zijn lucratieve export naar Europa in gevaar te brengen. Oost-Europa wordt juist een machtsmiddel ontnomen: het kan niet meer dreigen de doorvoer naar het Westen te blokkeren. Daardoor worden ze kwetsbaarder ten opzichte van de grote Russische buur. Oekraïne en Polen vinden dat Duitsland hun belangen verkwanselt om zelf verzekerd te zijn van gasleveringen.

Als Duitsland de aanleg van de bijna voltooide Nord Stream 2 staakt, zal het Rusland hard treffen, financieel en geopolitiek. Tot nu geven Duitse politici echter geen krimp. Toch wordt de Duitse regering steeds meer onder druk gezet, door de Verenigde Staten, maar ook door critici in eigen land. “Duitsland raakt steeds verder geïsoleerd. Het is interessant wat er zal gebeuren na de Bondsdagverkiezingen van september. De Groenen staan op winst en die zijn tegen Nord Stream 2", zegt Rem Korteweg.

Nederland: stilzwijgende goedkeuring

Ook Nederland heeft een gasconnectie met Rusland. Het staatsbedrijf Gasunie is voor 9 procent aandeelhouder in Nord Stream 1, een oudere pijplijn die Russisch gas via de Oostzee naar Duitsland voert. Grootste aandeelhouder, met 51 procent, is het Russische staatsbedrijf Gazprom. Russisch gas is belangrijk voor de ‘gasrotonde’ waarmee de Gasunie gas naar andere Europese landen doorvoert.

Bij Nord Stream 2 is Nederland niet direct betrokken. Het kabinet ziet de pijplijn als een commercieel project. Gezien de betrokkenheid van Gazprom en de geopolitieke implicaties van de aanleg is dat niet vol te houden, vindt Korteweg. “We zeggen: we staan zij aan zij met Oekraïne, maar ondertussen verlenen we stilzwijgend onze goedkeuring aan Nord Stream 2", aldus de Nederlander.

Frankrijk: strategische stappen

Het is moeilijk om Frankrijk een duif te noemen. Frankrijk heeft het grootste leger van de Unie en is niet bang om militair in te grijpen, vooral in Afrika. Toch zoekt president Macron toenadering tot Rusland. “Het Duitse veiligheidsbeleid is altijd oostwaarts gericht, het Franse veiligheidsbeleid zuidwaarts”, zegt onderzoeker Dick Zandee van Instituut Clingendael. De Franse belangen liggen in het Middellandse Zeegebied en de Sahel, in het veiligstellen van bodemschatten en de strijd tegen het terrorisme. Bij de oplossing van Europese problemen kun je niet om Rusland heen, vindt Macron, omdat je de Russen tegen komt in landen als Syrië en Libië.

“Omdat het Europees is, heeft Rusland zijn plaats in het Europa van waarden waarin wij geloven”, zei Macron in augustus 2019 in zijn buitenverblijf, het Fort van Brégançon aan de Middellandse Zee. Vladimir Poetin zat aan zijn zijde, toen Macron een “strategische dialoog” met Rusland aankondigde. Deze poging tot toenadering leverde niets op. Poetin bleef doorgaan met schofferen van Europa en het intimideren van zijn tegenstanders.

Italië en Zuid-Europa: nauwe betrekkingen met Moskou

Italië behoort traditioneel tot de grootste duiven van Europa. In 2019 zei de toenmalige premier Conte nog dat hij “bedroefd” was over de Europese sancties tegen Rusland. “Italië zou andere Europese landen ervan willen overtuigen dat de dialoog de enige weg vooruit is”, aldus Conte. Italië onderhoudt nauwe economische betrekkingen met Rusland. Bovendien konden Italiaanse politici het vaak goed vinden met Poetin, van Berlusconi tot Legaleider Salvini.

Italië ziet het verre Rusland niet als een bedreiging. Zijn belangen liggen in het Middellandse Zeegebied, vooral in zijn oude kolonie Libië. Daar komen ze de Russen weer tegen, die er huurlingen van het bedrijf Wagner naar toe gestuurd hebben. Toch verandert ook Italië. “We hebben duidelijk gezegd dat wat er met Navalny gebeurd is, niet acceptabel is”, zei minister van Buitenlandse Zaken Di Maio in januari.

Ook Griekenland en Cyprus hebben zich altijd sceptisch getoond over sancties. Cyprus trok veel Russisch geld aan en verkocht ‘gouden’ EU-paspoorten aan rijke buitenlanders, die tenminste 2 miljoen euro in het land wilden investeren. De helft van deze drieduizend paspoorten ging naar Russen. Daarom wordt Cyprus ook wel ‘Moskou aan de Mediterranée’ genoemd.

En toch…

Met dit bonte gezelschap is het moeilijk geopolitiek bedrijven. Geopolitiek gaat over ‘wij’ tegen ‘zij’, schreef EU-consultant Hans Kribbe in zijn boek The Strongmen. Als ‘wij’ het niet eens worden, is het wel erg lastig om de tegenstander je tanden te laten zien. Niettemin: zoals wel vaker kruipt Europa, onder het gekrakeel en het geblunder, heel langzaam naar meer eenheid tegen Rusland.

In 2014 wist bondskanselier Merkel alle EU-landen te verenigen in stevige sancties tegen Rusland. “Geen geringe prestatie, gezien wiebelige landen als Cyprus, Griekenland, Hongarije en Italië en de oppositie van een deel van het Duitse establishment”, schrijft onderzoeker Judy Dempsey op de site van denktank Carnegie Europe. Sindsdien zijn de sancties elk half jaar vernieuwd, ondanks het gemopper van Italië en Griekenland.

Door het lompe optreden van Poetin zijn de duiven in het defensief gedrongen, zegt onderzoeker Dick Zandee van Clingendael: “Ze pleiten voor een dialoog, maar er is geen dialoog meer.”

President Biden voert de druk op de duiven verder op. “Hij is de president waarvan Europa gedroomd heeft. Maar dat zet Europa ook onder druk om te leveren”, zegt Rem Korteweg van Clingendael. Wat zal Duitsland doen met Nord Stream 2, de pijplijn waar Amerika zo fel tegen is?

Zo strompelt de EU ondanks alles in de richting van een hardere opstelling ten opzichte van Rusland. Op langere termijn kan de Unie op een andere manier weerbaarder worden, een manier die haar misschien beter ligt. Niet door de confrontatie te zoeken, maar door de afhankelijk van Russisch gas te verminderen. Korteweg: “De Europese Green Deal gaat over het klimaat, maar ook over geopolitiek. Europa moet minder afhankelijk worden van autoritaire energie-exporteurs. Op lange termijn ben ik daar vrij optimistisch over. Maar wat gebeurt op korte termijn, de komende twee tot drie jaar, met een land als Oekraïne?”