Overlijden van verlicht autocraat markeert het einde van zacht autoritarisme in China

Tijdens zijn jaren als leider van China werd vaak nogal schamper over Jiang Zemin gedaan. Hij overzag weliswaar een enorme economische bloei en haalde China uit het diplomatiek isolement, maar leek veel problemen voor zich uit te schuiven. Hij paste slechts op de winkel, zeiden critici, als een technocraat. Maar met het verstrijken der jaren en verharden van China’s autoritarisme werd het oordeel milder: in vergelijking met de huidige Chinese leiding leek Jiang een verlicht autocraat.

Chinese staatsmedia meldden woensdag het overlijden van Jiang Zemin, op 96-jarige leeftijd, aan de gevolgen van leukemie. De voormalige partijleider en president had al jaren geen invloed meer, maar zijn overlijden symboliseert – net als de roemloze aftocht van zijn opvolger Hu Jintao tijdens het Partijcongres – het einde van een tijdperk in China. Een tijdperk van pragmatisme en van toenadering met het Westen. En een tijdperk waar steeds meer Chinezen met heimwee aan terugdenken.

Eigen ideologie

Jiang regeerde van 1989 tot 2002 over China, een tijd die gekenmerkt werd door economische openheid maar ook politieke onbuigzaamheid. Na het Tiananmenbloedbad werden politieke hervormingen teruggedraaid, en werden dissidenten en critici meedogenloos vervolgd. Tegelijk privatiseerde Jiang de Chinese economie, die onder zijn leiderschap in waarde verdrievoudigde. Hij ontwikkelde een eigen ideologie, waarbij privéondernemers lid van de Chinese Communistische Partij konden worden.

In juni 1989 kwam Jiang onverwacht aan de macht in China na de bloederig neergeslagen studentenopstand op het Tiananmenplein in Peking. De met de studenten sympathiserende partijleider Zhao Ziyang werd afgezet, de leiding in Peking was door het bloedbad bevlekt, en Jiang werd als relatief onbekende en onbesproken apparatsjik vanuit Shanghai gehaald. Hij werd als een overgangsfiguur gezien, maar wist zichzelf als leider te handhaven.

‘De man die China veranderde’, zoals de titel van zijn geautoriseerde biografie luidt, werd in 1926 in een gegoede familie in de provincie Jiangsu geboren. Hij studeerde aan een Amerikaanse missionarissenschool, haalde een ingenieursdiploma en werd een jaar naar een autofabriek in Moskou gestuurd. Hij hield er een uitgebreide talenkennis aan over die hij graag etaleerde. Hij maakte, net als veel partijfunctionarissen, carrière binnen de overheid door zich gedeisd te houden.

Windvaan

Na de Culturele Revolutie werd Jiang naar Shanghai gestuurd, waar hij zich ontpopte als economisch hervormer. Die lijn zette hij door als partijleider: hij overzag de toetreding van China tot de Wereldhandelsorganisatie in 2001 en trok buitenlandse investeringen aan. In dat kader trok hij de banden met de Verenigde Staten aan. Dankzij de goede diplomatieke relaties konden twee ernstige militaire incidenten in 1999 en 2001 relatief pijnloos opgelost worden.

Onder Jiang kende China een enorme economische bloei, maar ontstonden ook grote sociale problemen. De ongelijkheid nam toe en de corruptie tierde welig. Politiek leek Jiang aanvankelijk een hervormer, tot de wind in Peking draaide en hij voor een harde lijn koos. Hij ontsloeg een liberale hoofdredacteur die hij eerder had verdedigd en vervolgde de religieuze beweging Falun Gong met harde hand. Het leverde Jiang de reputatie op een windvaan te zijn.

Westerse overheden reageerden positief op Jiangs economische openheid, en schoven hun verontwaardiging over het Tiananmenbloedbad en andere onderdrukte dissidenten opzij. De Chinese president charmeerde bovendien door zijn joviale persoonlijkheid. Tijdens staatsbezoeken gaf hij graag een demonstratie op de piano of ukelele, citeerde hij gedichten of zong hij O Sole Mio of Love Me Tender. Hij danste een wals met de Franse first lady, en zelfs een chachacha.

Positief imago

In 1998 gaf hij samen met de Amerikaanse president Bill Clinton een persconferentie in Peking, met onvoorbereide vragen over mensenrechten, Tibet of het Tiananmenbloedbad. De persconferentie werd live op de Chinese staatsmedia getoond. Dat was ongezien in China en is na Jiang ook niet meer vertoond. In 2000 gaf hij een uitgebreid interview aan de Amerikaanse zender CBS, waarin hij de openingszinnen citeerde van Abraham Lincolns Gettysburg Address.

“Kijkend naar zijn optreden in de Grote Hal, vroeg ik me af of in de figuur van Jiang een gesofisticeerder China uit de ruïnes van Mao’s revolutie aan het opkomen was”, schreef de befaamde Amerikaanse Chinakenner Orville Schell in 1999, na de persconferentie met Bill Clinton. “Jiang leek ijverig te proberen zichzelf heruit te vinden als een meer kosmopolitisch leider, minder beperkt door partijdogma’s en -protocol, en meer op zijn gemak met het Westen.”

Uiteindelijk bleek Jiangs openheid vooral bij woorden te blijven. Maar in vergelijking met de huidige Chinese leiding stond hij een zacht autoritarisme voor, met enige vrijheid van meningsuiting. Op zijn negentigste verjaardag in 2016, vier jaar na het aantreden van Xi Jinping, ontstond op Chinese sociale media zelfs een campagne van Jiang-aanbidders, die zeiden terug te willen naar zijn tijdperk. De campagne werd gecensureerd, maar gaf Jiang met terugwerkende kracht een positiever imago.