‘Ook Wit-Rusland kan een slagveld worden’: Oekraïense schrijver Andrej Koerkov vreest snelle escalatie

Iraanse drones, massadeportaties in het oosten en troepen­bewegingen in Wit-Rusland. Andrej Koerkov, een van de bekendste Oekraïense schrijvers, vreest een snelle escalatie. ‘Ook Wit-Rusland kan een slagveld worden.’

Schrijver Andrej Koerkov is op de boekenbeurs van Frankfurt terwijl Iraanse kamikazedrones deze week inslaan op een boogscheut van zijn huis in Kiev. “Mijn echtgenote, zoon en dochter waren nabij op het moment dat een aantal Iraanse drones insloegen. Ons huis in het oude hart van de stad was aan het beven. Kiev is nu weer een gevaarlijke plek”, vertelt hij. “Ik sprak intussen met veel van mijn vrienden. Er is geen paniek, wel bezorgdheid. Poetin kan nog altijd met raketten en drones elke plek in Oekraïne bereiken. Maar ik denk dat dit ons alleen maar meer vastberaden en bozer maakt om deze oorlog te winnen.”

Koerkov is romanschrijver, maar in zijn nu in het Nederlands vertaalde Dagboek van een invasie ontpopt hij zich als scherp observator van zijn land in oorlog. Overal ziet hij de terugkerende slinger van de geschiedenis, zelfs in de droneaanvallen, vertelt hij ons. “Wat mij opvalt, is dat Poetin dezelfde straten bombardeert als in 1918, toen de Russische bolsjewieken onder leiding van generaal Moeravjov de leiders van de (kortlevende) Oekraïense staat (die een vazal was van het toenmalige Duitse rijk, MR) in onze hoofdstad aanvielen. Een van de explosieven vandaag kwam terecht naast ons oude parlementsgebouw uit die tijd.

“Dat is geen toeval. Poetin praat niet alleen veel over geschiedenis, hij handelt ook volgens historische parallellen. Op 24 februari, de dag dat de invasie begon, werden we door het Russische leger aangevallen langs dezelfde zijde als in 1918! Ze kwamen toen ook uit het noordoosten, uit de richting van Zjytomir en Wit-Rusland.”

Aanvankelijk was gezegd dat Poetin nooit het hart van Kiev zou vernielen, omdat dat in zijn propaganda voorgesteld wordt als gedeelde bakermat. Dit ontmaskert hem?

“Poetin behandelt Kiev zoals Hitler de Himalaya beschreef, als een mythe. In werkelijkheid is Kiev 500 jaar ouder dan Moskou, gebouwd door de prins van Kiev - Joeri Dolgoroeki, die er begraven ligt. Poetins aanvallen tonen inderdaad het tegenovergestelde van zijn propagandaverhaal. Helaas stelt de meerderheid van de Russische bevolking dat niet in vraag, want ze hebben graag een tsaar, als die maar stabiliteit brengt. Er slaat nu wel twijfel toe, maar niet door zijn veranderende narratief, wel door de mobilisatie.”

Naast Kiev richtten de droneaanvallen zich vooral op energiecentrales, net voor de winter. Hoe ver kan hij dit doordrijven?

“Ik herken eenzelfde beleidsprincipe als bij Stalin, die de Oekraïners liet verhongeren. Poetin erfde een oude animositeit van Russische leiders tegenover Oekraïne. De grondreden is de verschillende mentaliteit. Oekraïners zijn altijd individualisten geweest en erg onafhankelijk, terwijl de Russen collectivisten zijn die altijd loyaal waren aan hun monarchen.

“Vergelijk onze geschiedenis maar. Oekraïners hebben nooit een koninklijke familie gehad. Al in de 16de eeuw kozen we onze eigen leiders, de hetmannen (leiders van de Kozakken, MR) die zich meteen probeerden los te maken van Moskou. Voor hen was vrijheid belangrijker dan stabiliteit. Door deze vrijbuitersmentaliteit weigerden we ook de collectieve landbouw te vervoegen in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw, waarna de Sovjets 300.000 Oekraïense landbouwers deporteerden naar Siberië. In 1932-’33 was de artificiële hongersnood onze volgende straf, de beruchte Holodomor. Nu zien we dezelfde attitudes terug, in het vernielen van een basisvoorziening zoals energie.”

Er vinden in de oostelijke en zuidelijke gebieden ook nieuwe deportaties plaats, officieel om veiligheidsredenen. Wat valt u daarbij op?

“Vanuit de oostelijke bezette gebieden deporteert Rusland dit hele conflict al opvallend veel Russischtalige kinderen, vanuit Cherson, Marioepol en Melitopol naar de Krim en naar Rusland zelf. Gedwongen volksverhuizing is een van de manieren waarop Poetin het grote demografische probleem van Rusland probeert aan te pakken. De deportaties zijn misdaden tegen de mensheid en moeten onderzocht worden door internationale openbare aanklagers uit Den Haag, die ook al de massamoorden op burgers en krijgsgevangenen onderzoeken.

”De deportaties doen mij denken aan de historische deportaties van de Oekraïense landbouwers en de Krim-Tataren door Stalin. De Krim-Tataren maken nu nog maar 10 procent uit van de bevolking op de Krim. Sinds de annexatie laat Poetin ook steeds meer Russen en Wit-Russen zich daar vestigen, zodat de Krim-Tataren zo klein worden dat ze geen stem hebben in verkiezingen.”

Op de eerste dag van de oorlog schreef u: ‘Voor mij is deze oorlog al een wereldoorlog.’

“Ja, want er woedt een oorlog op meerdere historische niveaus. Op de benedenverdieping vecht Rusland tegen Oekraïne. Op de eerste verdieping vecht het historische Russische keizerrijk voort tegen de Oekraïense identiteit, met als doel van ons Russen te maken en Oekraïne zijn bestaansrecht te ontzeggen, zoals ze altijd al probeerden. Op de tweede verdieping vecht Poetin met het collectieve Rusland een geopolitieke strijd tegen het collectieve Westen, Amerika en Europa.

“Nu het Kremlin Iraanse wapens aanschaft, stappen we de vierde verdieping binnen. Het conflict deint uit. Zo stond Israël eerst afzijdig maar overweegt het nu, door de steun van de ayatollahs aan Poetin, om ons toch militaire steun te geven om de drones neer te halen. Vanaf nu tot het einde van de oorlog vrees ik dat er maandelijks meer landen betrokken raken...”

Ook andere Europese landen?

“Er is een risico, vooral voor Litouwen, Polen en Moldavië. Als Poetin erin slaagt de Wit-Russische leider Loekasjenko te overhalen met Russische strijdkrachten Kiev weer aan te vallen vanuit zijn land, kan ook Wit-Rusland een slagveld worden. Dan zal Oekraïne ook op Wit-Rusland durven te schieten. Wit-Russische betrokkenheid kan ook snel uitmonden in een Russische aanval op Polen en Litouwen vanuit Wit-Rusland, met als doel de Suwalki-landcorridor naar de strategisch belangrijke Russische exclave Kaliningrad in te nemen. Poetin zette dit soort stappen al bij het begin van deze oorlog, door in zuidelijk Oekraïne de landcorridor vanuit Rostov-aan-de-Don naar de Krim in te nemen.”

Dit zou betekenen dat de NAVO artikel 5 moet inroepen en lidstaten Polen en Litouwen te hulp schieten.

“Ja, maar zullen alle lidstaten bereid zijn dit meteen te doen? Ik denk niet dat ze allemaal meteen betrokken zouden willen raken, zeker Hongarije niet. Voor deze oorlog maakten Russische generaals zich al sterk dat ze slechts twee uur nodig hadden om de corridor te bezetten en dat de NAVO geen tijd zou hebben om te reageren. Dat moeten we toch onthouden.”

Hoe ziet u de rol van president Zelensky in deze oorlog? In uw boek bent u soms kritisch voor hem.

“President Zelensky heeft nu meer steun dan voor de oorlog, maar hij is nog altijd populairder in het buiten- dan het binnenland. De populairste persoon in Oekraïne vandaag is de opperbevelhebber van het leger, generaal Valerii Zaloezjnyi. Door de oorlog krijgt de Zelensky van de oppositie wel het voordeel van de twijfel, maar de animositeit met zijn grote rivaal Petro Porosjenko blijft onder de oppervlakte aanwezig.

“Het is ook belangrijk aan te stippen dat Zelensky’s aanhang tijdens de oorlog veranderde. Het zijn niet meer de mensen die voor hem stemden in 2019, toen hij als populaire acteur verkozen werd met de belofte een vredesakkoord te sluiten met Rusland. Hij gaf ook hints dat hij het leven van Russischtaligen makkelijker zou maken. Deze mensen uit het zuiden en oosten steunen hem nu wellicht niet allemaal meer.”

De nationalisten zitten niet meer in het parlement, maar wel in het leger. Is hun invloed gegroeid?

“Nee, maar de invloed van het gehele leger en veteranen in de samenleving wel. Het Azov-bataljon en een aantal andere eenheden vochten in 2014 in de Donbas nog als (ultra)nationalisten, maar zijn intussen opgegaan in het reguliere leger. Sindsdien kregen ze mensen van verschillende achtergronden in hun rangen. Door hun verzet tijdens het beleg van Marioepol bereikten ze een heldenstatus. Politieke invloed hebben ze nu nog niet, maar de kans is reëel dat veteranen en nabestaanden van oorlogsslachtoffers na deze oorlog een grotere rol opeisen in het politieke debat.

“Kijk, in Oekraïne is de civiele samenleving altijd sterker dan de regering of de president. Sinds Maidan zijn onze politici bang voor straatprotesten. Als de veteranen uit deze oorlog terugkomen, zullen ze het ontslag eisen van politici die corrupt waren of niet genoeg inspanningen deden voor de bevolking. Onze samenleving is in die zin geradicaliseerd tijdens deze oorlog, niet nationalistisch, maar in haar roep om rechtvaardigheid. Ik sluit niet uit dat de Maidan-beweging na de oorlog een tweede adem krijgt om de toenadering tot Europa te versnellen.”

‘Europese geopolitiek is de kunst van het cynisme’, schrijft u in uw dagboek. Hoe kijkt u naar het Europese Oekraïne-beleid vandaag?

“Europa was tot aan het begin van de oorlog erg naïef over Rusland. Ik denk aan de aanleg van Nordstream 2 na de Krim-annexatie. Zelfs vandaag zijn er nog zakenlobby’s in Duitsland en Italië die zich tegen de sancties verzetten. Maar de omslag is gemaakt. De oorlog in Oekraïne dwingt Europa weer na te denken over de kern van de Europese waarden. Oekraïners vechten nu voor de Europese waarden zoals mensenrechten, vrijheid van meningsuiting, religie enzovoort. Door de oorlog zijn de Oekraïense en Europese samenlevingen veel dichter naar elkaar toegegroeid dan ze vroeger voor mogelijk hielden. Ik denk dat EU-lidmaatschap al binnen de tien jaar mogelijk is.”

De vraag is waar de nieuwe Europese oostgrens zal liggen. Denkt u dat Oekraïne het hele land kan heroveren?

“Delen van het oosten zullen opnieuw Oekraïens worden of leeg blijven. Een groot deel van het Donbas-bekken is verwoest. Er is geen industrie meer die werkt. Als het deel van de Donbas dat sinds 2014 door de Russische separatisten wordt bezet bevrijd zou worden, zal het misschien ooit heropgebouwd worden door Oekraïne, met steun van Europa. Als dat niet mogelijk is, zal het vermoedelijk een ‘grijze zone’ worden. Zelfs de inwoners die misschien ooit nostalgisch waren naar de Sovjet-Unie zie ik na deze oorlog pro-Oekraïens en pro-Europees worden, omdat ze gezien hebben wat de separatisten en de Russen met hun leefomgeving hebben gedaan.”

Kan de Krim weer ingenomen worden door Oekraïne?

“Misschien ooit, maar niet in de nabije toekomst, vrees ik. We zullen het moeten beschouwen als een niet-erkend gebied, zoals noordelijk Cyprus. Het heeft aandacht nodig van de Verenigde Naties. De Krim zou eigenlijk afgesneden moeten worden van Rusland en voor tien of twintig jaar onder VN-mandaat moeten komen te staan. Alles wat na de annexatie werd gebouwd, verkocht of gekocht, is niet legaal volgens het internationaal recht. Om dit kluwen te ontwarren zal tijd nodig zijn.”

U schreef in het Russisch en het Oekraïens. Hoe is het leven van een tweetalige schrijver nu?

“Op Facebook wordt Russisch nu de ‘taal van de vijand’ genoemd, wat pijnlijk is voor de vele Russischtaligen hier, die ook Oekraïner zijn en Poetins oorlog niet steunen. Maar de jonge generatie spreekt nu overwegend Oekraïens. De taal is een markeerpunt geworden dat bepaalt wie tot welke bevolking behoort. Sommige schrijvers beloofden al nooit meer in het Russisch te publiceren.

“Mijn moedertaal is ook Russisch. Non-fictie schrijf ik nu bewust in het Oekraïens en Engels. Tot het einde van de oorlog publiceer ik niet meer in het Russisch, en daarna zie ik wel. De Russische taal zal in de toekomst in elk geval veel minder gesproken worden. Russisch zal in Oekraïne een minderheidstaal worden zoals Krim-Tataars en Hongaars, al mag ons dat niet onttrekken aan de realiteit dat tot voor deze oorlog volledige steden zoals Charkiv en Odessa door hun voorgeschiedenis enkel maar Russisch spraken. Ik hoop daarom dat we ooit terugkeren naar de linguïstische tolerantie die we kenden voor de oorlog. De interesse voor de Russische cultuur zie ik wel niet snel terugkomen. Ze zal gecanceld worden, gedurende minstens twintig jaar.”

Dagboek van een invasie, Balans, 268 blz. €21,99.

Grijze bijen, Prometheus, 368 blz. €23,50.