Ooggetuigen over mislukte coup in Sovjet-Unie, 30 jaar geleden: ‘Snel mijn spullen gepakt en ben uit huis vertrokken’

In de Sovjet-Unie pleegden communistische hardliners deze week dertig jaar geleden een staatsgreep tegen Sovjetleider Michail Gorbatsjov. De coup mislukte en de unie viel uiteen. Ooggetuigen over die drie dagen dat de wereld de adem inhield.

“Een kennis uit de beweging Democratisch Rusland belde me ’s ochtends vroeg en vertelde dat er een coup was gepleegd. Tanks reden door Moskou”, herinnert liberaal politicus Michail Sjnejder (72) zich. “Ze kwamen ons arresteren en we moesten snel samenkomen om te vergaderen. Ik heb snel mijn spullen gepakt en ben uit huis vertrokken.”

Voor Sjnejder kwam de coup niet onverwachts. De burgers van de voormalige Sovjet-Unie hadden het er al maanden over: volgende week dinsdag gaat het gebeuren, waarschijnlijk over twee weken, mogelijk over een maand.

Sovjetleider Michail Gorbatsjov had met zijn politiek van ‘glasnost’ (openheid) en ‘perestrojka’ (wederopbouw) de geest uit de fles gelaten, en dat leidde in veel van de vijftien Sovjetrepublieken tot onrust en weerstand tegen het centrum in Moskou.

Onbestuurbaar

Overal braken (etnische) conflicten uit in de voormalige Sovjet-Unie, volgens velen doordat het immense land onbestuurbaar werd. Om de druk van de ketel te halen, zouden op 20 augustus 1991 de Sovjetrepublieken een verdrag tekenen dat hen meer autonomie gaf.

Conservatieve communistische samenzweerders zagen het als een bedreiging voor het voortbestaan van de Sovjet-Unie en besloten te handelen. Acht man, onder leiding van vicepresident Gennadi Janajev, zwoeren samen tegen Gorbatsjov, die tijdens zijn vakantie op de Krim werd vastgehouden in zijn huis.

De coupplegers logen dat de president van de Sovjet-Unie ziek was geworden en dat zij zijn taken hadden overgenomen. De eerste avond waren er maar weinig demonstranten op de been rond het ‘Witte Huis’ aan de rivier, zegt Sjnejder. Het gebouw was toen parlements- en regeringszetel van de Russische Federatie en van de net die zomer verkozen Russische president Boris Jeltsin.

Barricaden

“Hooguit vier- tot vijfduizend mensen”, aldus Sjnejder, destijds adviseur van de Moskouse burgemeester. “Ze bouwden barricaden rond het gebouw ter bescherming tegen een bestorming van coupplegers. Afghanistanveteranen namen het voortouw en organiseerden snel een verdedigingslinie. Er heerste geen angst.”

​Muzikant en fotograaf Aleksej Dmitrijev (50) kwam in die dagen net terug uit het Rode Leger, waar hij twee jaar als rekruut had gediend. Hij werkte die zomer in een vakantiepark en als aanhanger van de democratische beweging luisterde hij veel naar Radio Svoboda (‘vrijheid’) en Voice of America, ook tijdens de coup.

“Die meldden dat Jeltsin nog altijd achter Gorbatsjov stond”, herinnert Dmitrijev zich. “Hij zei direct dat we ons niet aan de coupplegers moesten onderwerpen, dat het bedriegers waren.” Dmitrijev kreeg ruzie met de directeur van het vakantiepark en vertrok naar het Witte Huis om zich bij het verzet te voegen.

Er gebeurde weinig de eerste nacht, herinnert Sjnejder zich. Hij keerde terug naar het Moskouse raadhuis, toen nog op een steenworp afstand van het Witte Huis. Televisie- en radiostudio’s waren gesloten, kranten kwamen niet uit. Dus kon de oppositie mensen niet oproepen naar het regeringsgebouw te komen om het te behoeden voor onheil. Sjnejder bedacht een list: “We hebben een appel verspreid onder de metromachinisten, dat ze konden voorlezen via de intercom. Ongeveer de helft van de machinisten werkte eraan mee.”

Grimmiger

De tweede nacht was veel grimmiger. Er vielen bij rellen in Moskou drie doden. Sjnejder zegt dat er momenten waren dat hij dacht dat de putschisten zouden winnen. “Inmiddels waren er enkele tienduizenden mensen tot het Witte Huis toegestroomd. De angst nam toe, want geruchten gingen dat commando’s van de Alfa-eenheid en andere KGB-troepen het gebouw zouden bestormen”, herinnert Sjnejder zich.

Ook Dmitrijev was erbij, die nacht. “De taxichauffeur die me erheen bracht, nam niet eens geld van me aan. Zo geweldig vond hij het dat ik me aansloot bij de verdediging.” De toen 20-jarige hielp mee bij het opwerpen van barricaden. “Bakstenen, metalen balken, vrachtwagens, alles wat we maar konden vinden. We trokken een heel hekwerk van een kleuterschool uit de grond”, grinnikt Dmitrijev.

Maar er was ook angst, zegt hij. “Er gingen geruchten dat het leger gifgas zou gebruiken. En dat het sluipschutters zou inzetten.” Uiteindelijk bleef een aanval uit. Volgens Sjnejder doordat de commandanten van KGB en Alfa een geschreven bevel eisten, dat er nooit kwam. “De coupplegers hebben het nooit durven geven. Ze vertrouwden de troepen niet, veel officieren waren destijds democratisch gezind”, zegt de politicus.

Steun

Volgens Sjnejder mislukte de staatsgreep, doordat de coupplegers ten onrechte hadden gerekend op de steun van de 30 tot 40 miljoen communistische partijleden in de Sovjet-Unie en het leger. “Maar ook de rol van de beweging Democratisch Rusland was van doorslaggevend belang, omdat zij het verzet organiseerde”, stelt Sjnejder.

Zou er in het huidige Rusland nog een dergelijke coup d’état kunnen plaatsvinden? Sjnejder vindt het onwaarschijnlijk. “Er is te weinig aanleiding voor. Ja, de economie gaat steeds verder achteruit, maar het leger en de veiligheidsdiensten functioneren nog goed. Als het volk de straat opgaat, beschermen ze de autoriteiten.”

Volgens Aleksej Dmitrijev is de strijd voor democratie van dertig jaar geleden niet voor niets geweest, ondanks de toenemende repressie in Rusland. “Dit regime kan alleen nog maar onderdrukken, het heeft niets meer te bieden. Eén cruciale fout en het is weg. Net als toen.”