‘Ongeacht de afloop van de oorlog, Poetin gaat dit niet overleven’: Europees commissaris Margaritis Schinas

Oorlog, vluchtelingen en exploderende energieprijzen leidden tot een extra EU-top begin deze week, maar begin bij Europees commissaris Margaritis Schinas niet over ­crisis. Integendeel, onze waarden winnen – Schinas ziet overal bewijs.

Margaritis Schinas (59) is in een uitstekend humeur. Een brede, diepe lach maakt dat zijn gezicht geen enkele gelijkenis vertoont met de cartoons die zijn kantoor vullen en waarop Schinas steevast wordt afgebeeld als een loensende bulldog. Opmerkelijk, deze gelukzaligheid. Want de Europees Commissaris Ter Bevordering van de Europese Levenswijze gun je behalve een andere functieomschrijving toch ook een beter werkklimaat dan het huidige, nu de Russische inval in Oekraïne onze levenswijze op haar grondvesten doet schudden.

Schinas wuift de neerslachtigheid weg. ‘Ons model wordt aangevallen: heel goed! De dictators zien ons model als bedreiging voor zichzelf. Het gaat niet om raketten of Navo-lidmaatschap, het gaat om onze waarden die steeds dichter bij ze komen, die een aanval zijn op alles wat er verkeerd aan hen is. Daarom zeg ik: Wij! Winnen! Dit!’

We staan aan de voet van de Akropolis, de meizon voelt weldadig aan. ‘Waar democratie aan de wereld werd gegeven’, zegt Schinas met gepaste trots terwijl hij naar het Parthenon wijst. ‘Als wij Grieken dit zien, zien we onze plaats in de geschiedenis, onze identiteit. Maar de Akropolis staat veel breder symbool voor de westerse beschaving, onze waarden.’

Europa is de beste plek op aarde om de leven, zegt Schinas. Samen met Canada. Democratie, zorg, onderwijs, privacybescherming, alles is wettelijk verankerd. ‘Onderdelen daarvan zie je ook elders, maar dat alles samen, zie je alleen in de EU. Daarbij is de EU de grootste en best gereguleerde markt, hebben we de tweede munt van de wereld en wil iedereen handel met ons drijven. Me dunkt: genoeg redenen om te lachen.’

Wat zijn gemoed ook beïnvloedt, is de toeristenstroom die als een fleurig lint de beige pilaren van het Parthenon omzoomt. Eindelijk, na twee coronajaren, tekent zich weer een toeristisch topjaar af. ‘De Akropolis is de grootste collateral value van het verleden. Tijdens de ergste momenten in de recente Griekse geschiedenis – de burgeroorlog, de dictatuur, de economische crisis – keken we naar de Akropolis en zagen de beste garantie op welvaart. Wat al 2.500 jaar staat, kan niet kapot.’

Niet alleen het verleden is een waarborg voor de toekomst, benadrukt Schinas. Hij put vooral ook hoop uit het heden. We zitten op een terras, Schinas drinkt gin-tonic, hét drankje van de vorige Europese Commissie toen hij hoofd woordvoering was.

‘Mijn familie komt uit Noord-Griekenland, Halkidiki, mijn huis staat daar. Als ik daar praat met mensen, krijg ik steeds dezelfde vraag: ‘Wat doet Europa aan..?’ Ze geven niets om verdragen, bevoegdheden, subsidiariteit, proportionaliteit of de Conferentie over de toekomst van Europa. Nee, ze willen resultaat van de EU.’

En die verwachtingen worden sneller dan ooit ingelost, vindt Schinas. Hij wijst op het inmiddels historische Commissiebesluit van mei 2020 – de pandemie is drie maanden oud – om een herstelfonds van 750 miljard euro op te zetten. Zomaar zes EU-jaarbudgetten erbij, geleend geld, Europees schuldpapier: de geboorte van de Bank Brussel. ‘Alle commissarissen beseften: we schrijven geschiedenis.’

Een maand later stelt Schinas voor, samen met zijn collega Kyriakides (Zorg), dat de Commissie voor alle EU-landen vaccins gaat kopen, letterlijk een zaak van leven en dood. ‘We wisten niet eens óf er een vaccin zou komen, wie het zou produceren. Ik zei tegen mijn collega’s, en ik herinner me het als de dag van gisteren: ‘Mijn handtekening staat eronder, maar staan we er samen in? Als het lukt, is het prachtig. Als we falen wordt de Commissie naar huis gestuurd.’ Ik wist: als we nu niet samen optrekken, is het over en uit met de EU. Niet alleen omdat lidstaten met elkaar in gevecht zouden gaan om de schaarse vaccins. Maar ook omdat het geen enkel effect heeft op de pandemie als het ene land wel is gevaccineerd en het andere niet.’

Schinas krijgt groen licht, in augustus komen de offertes van bedrijven die claimen een vaccin te hebben. ‘Weet je hoeveel offertes we kregen: 78! We hebben expertteams opgezet, op hun advies zeven bedrijven uitgekozen. En zes van die zeven leverden een vaccin! Waarom vertel ik dit? Het Europese succes bij het indammen van de pandemie was geen rechte lijn. Er waren dramatische momenten van grote onzekerheid. Maar het lukte. En dat is het best mogelijke antwoord voor de mensen in Halkidiki.’

Werkt de EU nu sneller dan voorheen?

‘Europa werkt het best onder druk. De interne markt van Commissievoorzitter Jacques Delors kwam er als reactie op jaren van economische stagnatie. In jaren negentig hadden we voedselschandalen met dioxine en BSE, gekkekoeienziekte. De mensen zeiden: als de EU niet eens de kwaliteit van ons voedsel kan garanderen, laat die hele EU dan maar. Nu hebben we het veiligste voedsel ter wereld. In de eurocrisis hebben we uit het niets een noodfonds opgetrokken om Griekenland, Ierland, Portugal, Cyprus en Spanje te redden. Met vaccins hetzelfde verhaal. Wat is de moraal: Europa’s grootste vijand is zelfgenoegzaamheid, stagnatie. Ben ik blij met deze modus operandi? Nee, absoluut niet! Ik zou willen dat de Europese succesverhalen het resultaat waren van weldoordachte, rationele planning. Ik werk liever als architect dan als brandweerman. Maar de EU is de brandweer.’

De Russische invasie in Oekraïne heeft onze kwetsbaarheden blootgelegd: onze afhankelijkheid van fossiele energie, van grondstoffen, het onvermogen onszelf te verdedigen. Alles lijkt nu mogelijk: de EU betaalt wapens voor Oekraïne, politiek groen kleurt legergroen. Is dit een kantelmoment voor Europa?

‘Na heel veel jaren staan de sterren voor Europa op exact de juiste plek. Ten eerste door de externe druk: Rusland, de oorlog, de omhoogschietende energieprijzen, de geopolitieke aardschokken. Ten tweede, en dat is een noodzakelijk ingrediënt voor elk succesvol Europees recept: in Berlijn en Parijs zitten leiders die bereid zijn te leveren, met een vers politiek mandaat van vier jaar. Ten derde: het Zuiden, jarenlang een bron van Europese instabiliteit, telt nu louter verantwoordelijke, pro-Europese leiders: Draghi, Sánchez, Costa, Mitsotakis. Ten vierde, nauwelijks opgemerkt: Brussel krijgt meer doeners en minder regelmakers. Mensen die vaccins kunnen inkopen, geld lenen, vluchtelingencentra opzetten. Ik wil niet overoptimistisch klinken maar dit is een unieke kans. Nu moeten we die wel pakken.’

Het animo om door te pakken slinkt, kijk naar de politieke worsteling tussen de lidstaten over de boycot van Russische olie.

‘Ik ben juist prettig verrast over de eenheid tussen de 27 lidstaten, inclusief de usual suspects. Maar belangrijker: we zijn getuige van het einde van Poetins macht. Ongeacht de afloop van de oorlog, hij gaat dit niet overleven, het systeem-Poetin is aan het eind van zijn levenscyclus. De vraag voor ons is: wie komt erna? Democratie in Rusland is de veiligheidsgarantie voor Europa.’

Terug naar uw ‘overoptimisme’: binnen de EU vernietigen Polen en Hongarije de rechtsstaat. Faalt u niet als hoeder van de EU-waarden?

Brede lach: ‘Het bureaucratische antwoord is dat de rechtsstaat gelukkig niet in mijn portefeuille zit, maar in die van Reynders (Justitie) en Jourová (Waarden).’

U wordt geacht die waarden te verdedigen, ze zouden u moeten ontslaan.

‘Deze Commissie pakt Hongarije en Polen anders aan dan haar voorganger. De vorige koos voor het all guns blazing nucleaire artikel 7: ontneem die landen hun stemrecht. Het zette de Commissie op een moreel voetstuk maar veranderde niets in de praktijk, want lidstaten blokkeren deze aanpak. Deze Commissie doet het intelligenter. Wij kijken bij elke wet, elk decreet van deze landen of die het EU-recht of de rechtsstaat schenden. In plaats van de politiek doodlopende artikel 7-procedure kiezen we voor de aanval met strafprocedures bij het Hof en dat zijn er vele!’

Warschau en Boedapest lachen erom. Het Europees Parlement hekelt deze minimalistische aanpak. Daarom: als de advocaat van de Europese waarden zou u eruit geknikkerd moeten worden.

‘We raken en treffen stap voor stap alles wat niet Europees is in deze landen. En we hebben succes: de lhbti-vrije zones in Polen zijn van de baan. De omstreden Poolse Tuchtkamer, die onafhankelijke rechters knevelt, wordt ontmanteld.’

Handelde commissaris Timmermans dan ondoordacht toen hij in de vorige Commissie artikel 7 activeerde?

‘Met alles wat in de vorige Commissie is besloten, voel ik me verbonden, want als hoofd woordvoering destijds verdedigde ik alle maatregelen.’

Dat was niet mijn vraag: drukte Timmermans te snel op de nucleaire knop?

‘De vorige Commissie reageerde vanuit het hart, door waarden gedreven. Dat is romantisch en bezielend. Ik twijfel niet aan de goede bedoelingen van Timmermans, maar het was niet erg effectief. Overigens, en dat wil ik hier graag even kwijt: de regeringen in Hongarije en Polen indoctrineren hun burgers al jaren met het verhaal dat Brussel het nieuwe Moskou is. Wel, dit is het moment van de zoete wraak: het oude Moskou is het nieuwe Moskou.’

De ober brengt de lunch. De lach bij Schinas verdwijnt, niet door het eten, integendeel, maar door de vraag of zijn partij – de christen-democratische Europese Volkspartij (EVP) – niet veel eerder de Hongaarse autocraat Orbán en diens Fideszpartij eruit had moeten gooien. ‘Ja. Ja. Ja. Een definitief ja. We waren erg laat, te laat.’

Terwijl het glashelder was dat Orbán in die EVP-luwte het land naar zijn hand zette, alles deed waar de EU niet voor staat.

‘Een deel van christen-democratische familie zag Fidesz als de verpersoonlijking van het anticommunistische verzet in 1989. Dat is ook waar: Hongarije was een van de eerste Oostbloklanden, met een jonge Orbán als aanvoerder, die hun nek uitstaken tegen de Sovjet-Unie. Maar als je vervolgens ziet dat een regering met diezelfde Orbán billboards ophangt vol leugens tegen EVP-leiders, haatcampagnes tegen ze start. Dat was zo duidelijk, ja.’

Waarom zou de burger de EU serieus nemen als die haar eigen waarden niet serieus neemt? De EU maakt zichzelf overbodig.

‘Dat is wel erg dramatisch geformuleerd. De rechtsstaat is diep geworteld in de EU, dat gaat terug naar de Franse Revolutie, de Verlichting, het liberalisme. Dat kan niemand eruit trekken. Sommigen vallen die waarden aan maar de vijanden zijn niet bepaald succesvol. Orbán is een geïsoleerd geval. Maar de Sloveense premier Jansa is weg. De Slowaakse premier Fico: weg. In Tsjechië is Babis weg. In Frankrijk is Le Pen verslagen. In Griekenland zijn Varoufakis en Gouden Dageraad van het politieke toneel verdwenen, plus de slechte helft van Syriza. In Nederland staat Wilders aan de zijlijn. Kijk scherp en keep cool: wij zijn Europa!’

Keep cool, dat klinkt erg ontspannen. Kijk naar Fidesz, naar Polen: moet de Commissie niet wat activistischer zijn?

‘Hm.’

Neem uw recente voorstel voor arbeidsmigratie: langverwacht, veel woorden maar geen streefgetal. ‘Keep cool: wij zijn Europa’?

‘Bij arbeidsmigratie staat geen getal, want het is een bevoegdheid van de lidstaten.’

Dat bedoel ik: u laat uw oren naar de lidstaten hangen. Een Commissie die aangeeft hoeveel arbeidsmigranten de EU nodig heeft, zet druk op de kwestie.

‘De Commissie moet gewaagd zijn, niet radicaal. Als de Commissie kiest voor vuurwerk, ontploft dat in haar hand. Dat is niet mijn aanpak. Ik ben zeer voor het opzoeken van de grenzen zoals we met de vaccininkoop hebben gedaan, met het herstelfonds. Maar niet bij zaken waarvan je zeker weet dat de politieke terugslag groter is dan de opslag. Europa is de kunst van het compromis. Je moet altijd in je achterhoofd hebben wat de landingszone is voor de lidstaten. Dat is ook de basis van het Migratiepact dat we in 2020 presenteerden.’

Bij de presentatie van dat pact zei u: dit maakt een eind aan impasse sinds 2016 over migratie. Het pact zit muurvast – tot zover uw landingszone. Opnieuw: u faalt.

Geïrriteerd: ‘Zal ik u vertellen wat ik de ministers van Binnenlandse Zaken onlangs heb gezegd? ‘Neem gerust nog twee jaar, hang maar achterover. Maar kijk om u heen: de EU verandert. Miljoenen Oekraïners zijn hier welkom en ze mogen hier werken. Uw politieke tijd verstrijkt langzamer dan de echte tijd.’ Ik heb ze duidelijk gemaakt: legale migratie gebeurt, ondanks u, alleen chaotischer dan met het Migratiepact het geval zou zijn.’

En wat was het antwoord van de ministers?

‘Een van de beschamendste stiltes die ik ooit heb meegemaakt. Dat beschouw ik als een compliment.’

Waarom openen EU-landen hun deuren voor miljoenen Oekraïners en zijn Syrische en Afghaanse vluchtelingen maar mondjesmaat welkom? Omdat die laatsten moslims zijn?

‘In Oekraïne hebben we een oorlog aan onze deur, het land grenst aan vier EU-landen. Vijf miljoen mensen kwamen afgelopen maanden deze kant op. Vijf miljoen! Dat is van een totaal andere omvang dan bij Syrië en Afghanistan, daar bracht een zacht brandende lawine mensen geleidelijk naar ons toe. De omvang is anders, het principe is hetzelfde: iedereen die vlucht voor oorlog is hier welkom. Huidskleur en religie spelen geen rol.’

Welkom? Pushbacks, het illegaal terugduwen van migranten door Poolse en Griekse grenswachters, zijn aan de orde van de dag. Er zijn honderden gedocumenteerde voorbeelden, maar de Commissie heeft nog nooit een strafprocedure gestart. Waarom niet?

‘Ik heb een schoon geweten hierover. Buitengrenzen moeten beschermd worden! Er komt geen Europees migratiebeleid zonder effectieve grensbewaking. Ik heb niets met politieke partijen en ngo’s die roepen: ‘Weg met de grensbewaking! Komt u maar binnen en daarna zien we wel verder.’’

U maakt er een karikatuur van, niemand zegt dat.

‘Niet openlijk, wel impliciet! Ik wil de ideologie uit migratiebeleid. Ik wil mensensmokkelaars aanpakken.’

De vraag was waarom de Commissie niet één strafprocedure is gestart bij zoveel bewijslast.

‘Er zijn heel veel beschuldigingen maar vrijwel geen harde bewijzen. Ik wil onafhankelijk onderzoek naar eventuele misstanden, geen zaken aangebracht door ngo’s, de pers en al helemaal niet door het autoritaire regime in Ankara dat illegaal 20 duizend migranten naar de Griekse grens stuurde.’

Migranten worden naakt over land teruggestuurd, verdrinken in de Middellandse Zee. Waar bent u als beschermheer van de Europese levenswijze?

‘Mensen sterven in de Middellandse Zee, maar er zijn ook een miljoen mensenlevens gered. Daar lees je zelden over.’

Als uw collega Margrethe Vestager (Concurrentie) vermoedt dat een bedrijf de regels overtreedt, start ze een strafprocedure. Hoe groot dat bedrijf ook is, vraag maar aan Apple. Moet Margaritis niet wat meer Margrethe zijn?

Afgemeten: ‘Ha. Ha. Ik mag Margrethe graag. Maar zij gaat over kartels, marktmisbruik en geld, ik over mensen. Als je strafprocedures over mensen opent moet je beslagen ten ijs komen, goed gedocumenteerd, met harde feiten.’

Dat geldt voor Vestager ook, anders gaat ze onderuit bij het Hof van Justitie. Tientallen advocaten van de geviseerde bedrijven staan klaar met geslepen messen.

‘Margrethe heeft honderden juristen die voor haar werken, ik niet.’

Zegt u nu: ik doe te weinig want ik heb de mensen niet?

‘Het is niet alleen een kwestie van medewerkers, het is ook een kwestie van bevoegdheden. Concurrentie is een EU-bevoegdheid, migratie is grotendeels een zaak van de lidstaten.’

Komt die laksheid ook niet omdat lidstaten pushbacks wel prettig vinden?

‘Ik heb nog nooit een minister ontmoet die dat zegt.’

Verbaast u dat?

‘Ik blijf weg van ideologie of vermeende voorkeuren, ik kijk naar feiten. Geen staat of rijk in de geschiedenis overleefde zonder grensbewaking.’

We lopen over de Pnyx, de heuvel tegenover de Akropolis, waar in het oude Athene de eerste volksvergaderingen plaatsvonden. ‘Inclusief demagogen!’, weet Schinas. Twitter had een Griekse uitvinding kunnen zijn. Macron en Obama gebruikten de Pnyx als decor voor speeches over de vrees bij burgers voor identiteitsverlies, over de vervreemding van degenen die hen besturen. De vraag dringt zich op welk bestaansrecht de EU heeft als bijna de helft van de Fransen kiest voor een partij die de EU en de Navo wil opblazen.

‘We hebben in Europa het trieste privilege dat we twee keer konden ervaren hoe het eindigt als de ondemocratische krachten winnen. Het vult de zwartste pagina’s van onze geschiedenis. We weten dat dit niet een derde keer mag gebeuren. Dus ja, je hebt Le Pen, Wilders en Salvini, maar ze zullen nooit de meerderheid krijgen. De mensen die op deze lieden stemmen moeten we antwoord geven. Niet door te zeggen dat zij slecht zijn, maar hoe wij hun leven verbeteren. Tijdens het hoogtepunt van de Griekse crisis kreeg Gouden Dageraad 9 procent van de stemmen. Op het einde van de crisis 0,9 procent, dat was ons antwoord.’

Het Verdrag van Rome, de basis van de EU, bestaat 65 jaar. Moet de EU niet met pensioen?

‘De paus, een Argentijn, omschreef in een van zijn eerste speeches de EU als een knorrige, oude tante. Een van quota, tarieven en directieven. Nu kopen we ook vaccins, wapens voor Oekraïne, straks olie en gas. Tegenover het beeld van een vermoeide, humeurige Unie die met pensioen moet zet ik het beeld van een nieuwe dageraad voor de EU, het ontwaken van een relevantere Unie. Vergeet niet: al die onheilsprofeten die het einde van de euro voorspelden zaten ernaast.’

Wat moet er gebeuren? Of wachten we tot de sterren niet meer goed staan en gaan we dan weer noodverbanden leggen?

‘Een Europa dat vaccins, wapens en gas koopt, dat kan niet in een systeem dat geen directe verbinding heeft met politieke wensen van de mensen. Laat de burgers bij de Europese verkiezingen in 2024 de Commissievoorzitter kiezen. Laat nationale parlementen de aankomende commissarissen ondervragen. Geef burgers invloed.’

Een direct verkozen Commissievoorzitter en EU-president? Regeringsleiders gruwen daarvan, want een mandaat van de kiezer aan Brussel holt hun machtspositie uit.

‘Ik weet het. Maar Europa heeft een federalisering van zijn politiek nodig. Hoe rechtvaardig je anders Europese besluiten over defensie, buitenland beleid en belastingen?’

Een kleinere Commissie ook misschien?

‘Ben ik helemaal voor. Maar ik leef niet op andere planeet, dat is de laatste verandering die de EU ooit zal doorvoeren. Regeringsleiders beschouwen de ‘eigen’ commissaris als een kwestie van gelijkheid in het systeem.’

Een ander Stabiliteitspact?

‘Ja. Absoluut. Niet dat we de begrotingsdiscipline moeten loslaten, dat kan niet met een euro als tweede munt ter wereld. Maar het pact moet intelligenter: maatwerk bij de afbouw van schulden in plaats van stalinistische doelen en trajecten.’

Is Von der Leyen de juiste Commissievoorzitter op het juiste moment?

‘Zeker! Het is toch opmerkelijk dat de regeringsleiders in 2019 een arts, die ook nog eens minister van Defensie was, als nieuwe Commissievoorzitter kozen. Alsof ze wisten wat eraan zat te komen! Bij de coronapandemie hoefde je Von der Leyen niet uit te leggen hoe vaccins werken, waarom internationale samenwerking belangrijk is. Ze deed het briljant. Bij de Russische invasie ook: ze weet waarover ze praat, wat divisies zijn, kent de juiste mensen, heeft toegang tot het Witte Huis en is behept met een uitstekend gevoel voor politieke timing.’

Andere commissarissen klagen: Von der Leyen beslist, zij zijn zaalvulling.

‘De Brusselse bubbel drijft op dat soort verhalen. Ik verzeker u: het klopt niet. Ze heeft mij nooit iets opgelegd.’

Wat is het verschil tussen deze Commissie en die van Jean-Claude Juncker?

‘De vorige Commissie was die van de polycrisis: de eurocrisis, de Griekse crisis, de migratiecrisis, Brexit, terreuraanslagen, het was het een na het ander. Deze Commissie is van de generatiecrisis: wat nu gebeurt heeft generaties lang niet plaatsgevonden. De laatste pandemie was in 1918, de Spaanse griep. De laatste grote oorlog in Europa de Tweede Wereldoorlog.

‘Deze Commissie heeft minder humor en minder empathie. Jean-Claude kuste mensen op hun hoofd, maakte grappen. In mijn ouderlijk huis hing een foto van mij boven de schoorsteen, gemaakt op de dag van mijn afstuderen. Op een dag kom ik thuis: weg foto! Vervangen door een van mijn ouders met Jean-Claude, gemaakt tijdens een werkbezoek aan Griekenland. Dat deed Jean-Claude met mensen, hij bracht warmte. Von der Leyen kust geen mensen op hun hoofd.’