‘Oliebedrijven hebben ons via doortrapte pr-campagnes decennialang doen geloven dat burgers de enige schuldigen zijn voor de klimaatcrisis’

De oorlog in Oekraïne heeft het wat aan het oog onttrokken, maar het nieuwe klimaatrapport van de Verenigde Naties is niets minder dan schrikbarend. De waanzin van Poetin lijkt de wil te sterken om snel olie en gas af te zweren. Maar lukt dat wel, nu er vooral geld wordt uitgetrokken om legers te versterken en de prijzen aan de pomp te drukken? We spraken met Roger Cox, de klimaatadvocaat die oliereus Shell op de knieën kreeg en vervolgens tegen de Belgische overheid ten strijde trok in de Klimaatzaak.

Roger Cox (54), advocaat bij een kantoor in Nederlands Limburg, maakt met plezier een voormiddag vrij voor een gesprek. Niets aan de minzame man doet vermoeden dat hij de wereld veranderd heeft. Maar zo is het wel: Cox won, in naam van duizenden Nederlanders, een historische rechtszaak tegen multinational Shell. De rechtbank in Den Haag oordeelde dat Shell als zwaar vervuilend bedrijf een publieke verantwoordelijkheid draagt en zijn CO2-uitstoot tegen 2030 met 45 procent moet verminderen. Time Magazine nam Cox vorig jaar op in zijn lijst van 100 invloedrijkste mensen ter wereld. En de Amerikaanse oud-vicepresident Al Gore noemt de uitspraak tegen Shell zelfs ‘een keerpunt in de klimaatcrisis’. Twee weken geleden ging een documentaire over Roger Cox, gemaakt door Klimaatzaak-ambassadeur en regisseur Nic Balthazar, in première op filmfestival Docville in Leuven.

Nog geen week nadat Shell had bekendgemaakt dat het alle zakelijke banden met Rusland zou verbreken – de topman was ‘geschokt door de vele verloren Oekraïense levens’ – ontdekten journalisten dat het bedrijf toch goedkope olie in Rusland bleef aankopen.

Roger Cox: “Ik was niet verrast. Shell bewees wederom dat het niet aanvoelt wat er in de brede maatschappij leeft. Dat bedrijf wil zoveel mogelijk geld verdienen, en heeft te weinig oog voor de gevolgen voor mens en planeet. Alles lijkt geoorloofd, zolang het winst oplevert.”

De top van Shell excuseerde zich en beloofde dat de gemaakte winst naar humanitaire hulp zou gaan. Is dat niet oprecht?

Cox: “Ze zullen geschrokken zijn door de kritiek, dus hun excuses zijn vast oprecht. Maar er is blijkbaar onvoldoende zelfreflectie om vóór de publieke storm te beseffen dat een beslissing om alsnog Russische olie te kopen problematisch is.

“Shell is niet de enige. Onderzoekers die de klimaatambities van grote bedrijven bestuderen, ontdekten dat ze in 80 tot 90 procent van de gevallen weinig meer zijn dan loze beloften. Het is windowdressing: een groene zweem en veel communicatie, maar nauwelijks maatregelen die klimaatwinst opleveren.”

Een analyse in Politico linkt de Russische invasie aan de klimaatcrisis: ‘Rusland heeft er als oliestaat economisch geen enkel belang bij om het gebruik van fossiele energie te verminderen.’ De journalist noemt Europa’s klimaatambities ‘rivaliserend’.

Cox: “De Russische invasie heeft zeker een geopolitieke dimensie. Poetin zal wel enigszins rekening hebben gehouden met een tegenzet, maar dat de EU zo eensgezind af wil van de afhankelijkheid van zijn olie en gas, had hij waarschijnlijk niet verwacht. Sinds de oliecrises in de jaren 70 zijn we erg afhankelijk van oliestaten zoals Rusland en landen in het Midden-Oosten. Daar is te weinig naar gehandeld. Hun schatkisten raken gevuld met westers geld. En Rusland gebruikt die middelen om ons democratische ideaal aan te vallen. We financieren het leger van Poetin door onze verslaving aan gas en olie.

“De reactie in Europa op de oorlog is vrij duidelijk, vind ik. We zullen extra inzetten op de onafhankelijkheid van fossiele brandstoffen en sneller richting schone energiebronnen evolueren. Voor de groene energietransitie kan deze oorlog een gunstige ontwikkeling zijn.

“Over de Verenigde Staten maak ik me meer zorgen. De olie-, gas- en kolenlobby heeft er een veel grotere politieke invloed. Hun doel is de energietransitie te vertragen. De Amerikaanse overheid wordt nu al bestookt met aanvragen om nieuwe gas- en olievelden aan te boren. Het wordt interessant om te zien of de oliereuzen hun slag thuishalen. In de VS verbaast niets me nog.”

Vindt u de reactie in Europa dan zo duidelijk? Door de hoge prijzen heeft België, net als veel andere landen, tanken en verwarmen goedkoper gemaakt. Europa zal ook vloeibaar gas uit de VS en Japan laten aanvoeren.

Cox: “De maatregelen op korte termijn zijn niet de juiste, dat klopt. Maar als ik al vooruitblik naar 2030, denk ik niet dat deze crisis negatieve effecten zal hebben voor de energietransitie. Ik hoop net dat ze de verduurzaming zal versnellen.”

Welke maatregelen op korte termijn had u verkozen?

Cox: “Een grote voorlichtingscampagne, zoals de overheid er één tijdens de coronacrisis heeft gelanceerd: ‘Hou afstand, draag een masker, was je handen.’ Maar dan met tips en quick wins om energie-efficiënter te leven. ‘Doe de lichten uit als je weggaat, draai de thermostaat een paar graden lager, neem de fiets naar de bakker...’ Door energiezuiniger te zijn, draaien we de geldkraan naar Poetin dicht. Tegelijk leren we zo dat we het met minder energie kunnen doen. Die bewustwording is ook essentieel voor de klimaatzaak.”

Denkt u dat mensen een boodschap hebben aan zo’n campagne?

Cox: “Laten we het overzicht bewaren: er woedt een oorlog op amper 2.000 kilometer van hier, in een democratisch land. Er wordt geschoten op burgers zoals u en ik. Ziekenhuizen worden gebombardeerd. En wij sponsoren de verantwoordelijken, door massaal energie van hen aan te kopen. Wie het op zo’n moment een probleem vindt om de verwarming wat lager te zetten, moet zich schamen.

“Maar ik geloof niet dat veel mensen de neus ophalen voor een solidariteitsactie. De invasie in Oekraïne lééft. Kijk naar de inzamelacties: er heerst een samenhorigheidsgevoel. De boodschap van regeringen moest zijn: steek stokken in de wielen van de Russische oorlogsmachine en weet dat je daardoor óók het klimaat helpt. Dat zou een ongeziene dubbelslag zijn, maar het werd een gemiste kans. Ik ben teleurgesteld in de passiviteit van onze regeringen. Dit was hét moment voor verbindende speeches, om alle burgers mee te krijgen. Al is de thermostaat lager zetten natuurlijk geen oplossing op lange termijn – dat is alleen een groene energietransitie – maar het helpt ons wel uit de startblokken.”

Er vloeit nu overal meer geld naar defensie, omdat we wakker zijn geschud door de Russische agressie. Dat zijn middelen die niet naar het klimaat gaan.

Cox: “Daar maak ik me niet zoveel zorgen over: ik heb nog nergens gelezen dat die extra middelen voor defensie uit de klimaatbegroting worden gehaald. We mogen niet onderschatten dat de Europese leiders, veel meer dan tien jaar geleden, beseffen dat ze het klimaatprobleem niet meer voor zich uit kunnen schuiven. Daar komen ze niet meer mee weg.

“Later zullen we hopelijk op deze periode terugkijken als een kantelmoment. We kunnen als Europa energieonafhankelijk worden én in één klap het klimaatprobleem oplossen. De massale investeringen zullen snel volgen. Nederland verdubbelt het aantal windmolenparken tegen 2030: dat is nog geen maand na de inval in Oekraïne beslist.”

Kettingreactie

In februari publiceerden de Verenigde Naties het eerste IPCC-rapport sinds 2014. Door de invasie in Oekraïne raakte het wat ondergesneeuwd. Wat stond erin?

Cox: “Dat het code rood is voor de mensheid. António Guterres, de secretaris- generaal van de VN, zei: ‘Delay is death.’ Vrij vertaald: verder uitstel van klimaatbeleid zal veel levens eisen. De rode draad door alle IPCC-rapporten is dat de gevolgen van klimaatverandering nog erger zijn dan verwacht. Dit rapport vormt geen uitzondering.”

Pro memorie: zowat de hele wereld heeft in 2015 het akkoord van Parijs getekend. Tegen 2030 moeten we onze uitstoot halveren en tegen 2050 naar nul brengen. Zo moet de opwarming van de aarde beperkt blijven tot anderhalve graad.

Cox: “Intussen is duidelijk geworden dat de gevolgen van anderhalve graad opwarming véél zwaarder zullen zijn dan aanvankelijk gedacht. Dit is het kritieke decennium, aldus het IPCC. Als we wereldwijd onze emissies niet halveren tegen 2030, betekent dit dat we onherstelbare schade aan de planeet toebrengen. Als we richting 2 graden opwarming gaan, wordt de kans op tipping points bovendien groter.”

Wat zijn tipping points ook weer?

Cox: “Het klimaat is een machine met verschillende ecosystemen die elkaar in balans houden: de ijskappen, gletsjers, oceanen, bossen, enzovoort. Als door de opwarming van de aarde een kentering ontstaat in één of meerdere van die ecosystemen, ontstaat een kettingreactie aan schadelijke effecten waar wij geen controle meer over hebben.

“Een voorbeeld: in Siberië zitten grote methaanvoorraden vast onder de permafrost, de bevroren grond. Methaan is een broeikasgas dat nog veel schadelijker is dan CO2. Als de permafrost ontdooit, komt er ongezien veel methaan in de atmosfeer terecht, waardoor de aarde nog sneller zal opwarmen. Zelfs met al het geld van de wereld en de modernste technologie sta je dan machteloos.

“Het Amazonewoud komt ook dichter bij zo’n tipping point. Dat gebied is een ecosysteem dat enorm veel CO2 opneemt uit de lucht, maar het dreigt nu uit te drogen. De kans op bosbranden vergroot, waardoor de aarde nog sneller zal opwarmen en de Amazone een dorre vlakte wordt.

“We kunnen ons gewoonweg niet inbeelden hoe zo’n wereld er zou uitzien. De wereldwijde voedselbevoorrading komt in het gedrang, er ontstaan vluchtelingenstromen, extreem weer maakt elk jaar steeds meer slachtoffers… De ene ramp volgt de andere op.”

Volgens het IPCC-rapport zijn de eerste gevolgen nu al duidelijk.

Cox: “Inderdaad. Elke regio op aarde ondervindt nu al gevolgen van klimaatverandering. De overstromingen in België van vorig jaar zijn daar maar één voorbeeld van.

“In Canada en Alaska lopen onder de permafrost pijpleidingen met gas. Door de opwarming van de aarde smelt de permafrost en verzakt de grond. De pijplijnen worden instabiel, wegen worden vernield, huizen verzakken, dorpen worden geëvacueerd. Door toenemende stormen en een steeds hoger zeepeil dreigen de eerste kustdorpen in Alaska nu al onbewoonbaar te worden. Ook in het rijke Westen zullen mensen ontheemd worden, waardoor vluchtelingenstromen op gang komen.”

U hebt in Duitsland een vredesprijs gewonnen voor uw werk als klimaatadvocaat. Hoe valt dat te rijmen?

Cox: “Klimaatverandering wordt een belangrijke oorzaak van conflicten. Watertekorten, hongersnoden en vluchtelingenstromen leiden altijd tot oorlog en geweld. Dat is wat ons te wachten staat als we nu niet stevig ingrijpen.

“De klimaatcrisis is geen aangenaam onderwerp om aan te snijden, maar we moeten erover praten. Het is cruciaal dat de opwarming tot anderhalve graad beperkt blijft.”

Shell werd vorig jaar, onder uw impuls, verplicht om tegen 2030 45 procent minder uit te stoten. Volgens Al Gore zal de uitspraak van de rechtbank in Den Haag de wereld veranderen. Omdat we bedrijven vanaf nu kunnen beschouwen als grote, vervuilende landen.

Cox: “Inderdaad. Shell is actief in tweehonderd landen. Het is één van de grootste vervuilers ter wereld, groter zelfs dan de meeste landen. Het is geen toeval dat de rechtbank Shell precies 45 procent minder uitstoot oplegde tegen 2030: dat is ook wat we als wereld hebben beslist in Parijs in 2015.

“Internationale oliebedrijven hebben ons via doortrapte pr-campagnes decennialang doen geloven dat burgers de enige schuldigen zijn voor de klimaatcrisis. Als wij ons consumptiepatroon aanpassen, zou de industrie wel volgen. Maar dat klopt niet.”

Hoezo?

Cox: “Die bedrijven boren nog steeds nieuwe steenkoolmijnen en olievelden aan. Dat doen ze met kapitaal van de banken en steun van hun aandeelhouders. Daardoor raken gigantische financiële belangen verstrengeld, met maar één doel: de investeringen terugverdienen met een zo groot mogelijke winst. Maar zulke investeringen verdien je pas na decennia terug. Gedurende al die tijd is het doel om zoveel mogelijk olie en gas te verkopen en dus de markt te overspoelen met fossiele brandstoffen. Met zo’n gedrag wordt het onmogelijk om de klimaatdoelstellingen te halen.

“Brengt een autobouwer morgen een nieuw type wagen uit op diesel of benzine, dan zullen miljoenen mensen nog vijftien jaar lang CO2 uitstoten, want zo lang blijft een voertuig doorgaans in omloop. De tijd tikt daardoor sneller dan je zou denken. We willen in 2050 naar een nuluitstoot. Dan mag je na 2030 géén benzineauto’s meer op de markt brengen. Dat is over acht jaar.”

Wat is er gebeurd sinds het vonnis vorig jaar?

Cox: “De uitspraak is flink aangekomen in de bedrijfswereld. Plots kon een vervuilend bedrijf verantwoordelijk gesteld worden voor zijn uitstoot. Dat is een eyeopener met vergaande gevolgen. Ten eerste wordt de zaak in de hele wereld gekopieerd tegen andere bedrijven. In Nederland heeft de organisatie Milieudefensie nog 29 andere grote bedrijven aangesproken om ook 45 procent minder uit te stoten tegen 2030, en daar wordt positief op gereageerd.

“Ten tweede is er veel belangstelling voor de zaak in de financiële wereld. Swiss Re, de op één na grootste herverzekeraar ter wereld, zal geen nieuwe olie- en gasprojecten meer verzekeren.”

Allemaal dankzij die uitspraak?

Cox: “Die speelt een grote rol, ja. Verzekeraars en banken beseffen nu dat het gevaarlijk wordt om de olie- en gasindustrie te financieren, want er is een risico dat ze aansprakelijk worden gesteld.”

Shell redeneerde tijdens de rechtszaak dat bij een veroordeling andere bedrijven de olievelden in hun plaats zouden leegpompen, maar door het rimpeleffect na de uitspraak is dat onwaarschijnlijk?

Cox: “Klopt. Omdat banken voorzichtiger worden, wordt lenen duurder voor fossiele spelers, en wordt een olieveld ontginnen financieel minder interessant. Daarnaast veranderen de grote bedrijven van binnenuit. Vorig jaar hebben activistische aandeelhouders van ExxonMobil het voor elkaar gekregen dat er meer klimaatbewuste bestuurders worden benoemd in het bedrijf.”

Het gaat over vele miljarden euro’s, nog geen jaar na de uitspraak. Beseft u dat u de geschiedenis ingaat?

Cox: “Ik ben blij verrast dat de gevolgen zo verstrekkend zijn. De positieve reacties bij pers, publiek en de bedrijfswereld doen me plezier. Dat werknemersorganisaties en aandeelhouders óók beseffen dat het in hun eigen belang is dat we onze economie een draai geven, vind ik erg stimulerend om te zien. Daarvoor hebben we hard gewerkt.”

Waarom hebben uitgerekend jullie de fossiele industrie op de knieën gekregen, als redelijk klein kantoor uit Nederlands-Limburg?

Cox: “De grote advocatenkantoren zijn niet voor niets groot: ze werken al jarenlang voor de machtige bedrijven die belang hebben bij een status quo. Het was dus aan kleine spelers zoals wij om de druk op te voeren.”

Geeft u zelf het goede voorbeeld? Reist u klimaatbewust?

Cox: “De grote verantwoordelijkheid voor de klimaataanpak ligt niet bij de burger, maar bij de staten en het bedrijfsleven. Maar wie zich het kan veroorloven, heeft volgens mij wel de morele verplichting om zich aan te passen. Vliegen heb ik sinds 2018 afgezworen. Ik reis met de trein en zoveel mogelijk elektrisch met de auto.”

Bent u ook vegetarisch?

Cox: “Ja. Tien jaar geleden heb ik mezelf van fervent vleeseter naar veganist omgeturnd en dat is een verrijking voor mijn leven geworden. Samen met klimaatbewust reizen is dat een enorme stap om je CO2-uitstoot te beperken. Ik kan het iedereen aanbevelen. Voorts hebben we ons huis beter geïsoleerd en voor groene stroom gekozen, en hebben we ons spaargeld bij een bank gestort die in duurzame projecten investeert.

“Nu, ik besef dat ik de middelen heb om me aan te passen en dat dat niet iedereen gegeven is. Daarom is het belangrijk dat de politiek oog heeft voor een eerlijke transitie, waarin de sterkste schouders de zwaarste lasten dragen. Wie een beperkt inkomen heeft, moet extra steun krijgen.”

Begrijpt u dat mensen de boodschap beu zijn? Uit een enquête van Humo bleek in 2019 dat veel mensen afhaakten in het klimaatdebat, door de klimaatjongeren.

Cox: “Mensen die afhaken omdat de jongeren hen met de neus op de feiten drukken, zoeken vooral een excuus om geen actie te moeten ondernemen. Het is egoïstisch. Ik sta helemaal achter de jongeren en vind het beschamend dat we het punt hebben bereikt dat zij de straat op moeten omdat wij hen als ouders en grootouders ernstig in de steek laten en hun zorgen over de toekomst niet serieus nemen. We zijn een natie van verwende nesten geworden die niet verder kijkt dan de dag van morgen.”

BELGISCH SCHANDAAL

U bent ook advocaat in de Klimaatzaak tegen de Belgische overheid. Jullie hebben vorig jaar het pleit gewonnen, maar de rechter heeft de regering geen concrete maatregelen opgelegd.

Cox: “Het was een historisch vonnis. De rechtbank heeft geoordeeld dat het klimaatbeleid in België inadequaat is en op termijn zal leiden tot een schending van mensenrechten. Dat is een krachtig signaal.

“In Duitsland is een soortgelijk vonnis geveld, opnieuw zonder een dwingend bevel om minder uit te stoten. Maar wat zagen we daar? Binnen de week schoot de politiek in actie en legde de regering vast dat Duitsland tegen 2030 65 procent minder CO2 zal uitstoten. Dat komt omdat in Duitsland de verhoudingen tussen de politieke en rechterlijke macht wél gezond zijn. Als een rechter zo’n cruciaal vonnis velt, dan is dat in een normale rechtsstaat het signaal voor politici om actie te ondernemen.”

Is België geen normale rechtsstaat, volgens u?

Cox: “Het signaal is alleszins niet aangekomen.”

Dat valt moeilijk te ontkennen. Enkele maanden later trokken onze politici zonder ambitie naar de klimaattop in Glasgow.

Cox: “Dat de politiek de tik op de vingers van de rechterlijke macht niet meteen heeft aangegrepen, is eigenlijk een groot schandaal. Een ander woord bestaat er niet voor.”

Jullie gaan in hoger beroep. Met het doel om nu wél een uitstootvermindering af te dwingen?

Cox: “Inderdaad. We hadden gehoopt dat dat niet nodig zou zijn, maar de politiek heeft het beroep aan zichzelf te danken. Mijn indruk is dat vooral de Vlaamse regering zoveel mogelijk dwars ligt. Ze zou zich diep moeten schamen.”

Minister Zuhal Demir (N-VA) reageerde na de uitspraak tevreden: ‘De rechter respecteert de scheiding der machten, in tegenstelling tot in Nederland.’ Het is niet de eerste keer dat een N-VA-politicus zich fors uitspreekt over de rechterlijke macht. Theo Francken (N-VA) had het omtrent migratie al over ‘activistische rechters’.

Cox: “Het probleem met zulke politici is dat ze als enigen denken te weten wat goed is voor de samenleving, zonder rekening te houden met de wetten en regels waarop onze vrije samenleving is gebaseerd. Hoe kun je nu kwaad zijn op een rechter omdat hij de mensenrechten beschermt? Dat getuigt van een soort grootheidswaanzin. In de klimaatzaak was het heel duidelijk: de rechter oordeelde dat het uitblijven van politiek beleid een gevaar vormde voor de mensenrechten van de Belgische burgers. Wie zo’n uitspraak negeert of als activistisch bestempelt, moet ernstig nadenken over zijn rol in het democratische bestel. Laten we niet te veel naar die mensen luisteren als de rechtsstaat ons lief is.”

U pleitte er in het verleden al voor om het klimaat te depolitiseren. Maar dat kan toch niet? Kijk naar de jarenlange politieke discussie rond onze kernuitstap.

Cox: “In de klimaatzaak is er één oplossing voor het probleem: de uitstoot moet gereduceerd worden. Punt. Hoe een regering dat doet, is voer voor het politieke debat. In die zin vind ik dat de klimaatcrisis apolitiek is: het doel staat in steen gebeiteld – via een reductie met 45 procent in 2030 naar een nuluitstoot in 2050 – maar de wijze waarop bepaalt elke staat zelf.”

Tot slot: bent u optimistisch over het klimaat?

Cox: “Er woedt oorlog in Europa, maar als samenleving voeren wij óók een oorlog. We kennen de desastreuze gevolgen van ons handelen, maar weten ook hoe we de crisis moeten oplossen. In die zin is de klimaatcrisis erger dan oorlog: de gevolgen zijn universeel, de oplossing is vrij simpel, maar binnenkort wordt de neergang misschien onomkeerbaar. Diplomatie zal niets meer uithalen als de Amazone uitdroogt. Dit is een existentiële crisis zonder meer.

“Tegelijk hou ik altijd het concrete doel voor ogen: 45 procent minder CO2-uitstoot tegen 2030. En ik schat het momentum positief in: de groene bewegingen lijken de krachten te bundelen, er is meer en meer goodwill in de financiële wereld, er is de druk van activistische aandeelhouders op grote bedrijven, er zijn steeds meer pensioenfondsen die zich terugtrekken uit de fossiele industrie, de vakbonden scharen zich achter de klimaatzaak, de klimaatjongeren blijven zich roeren… Dat alles leidt hopelijk tot een nieuw elan. We hebben nog acht jaar, tot 2030, om de eerste doelstellingen van Parijs te halen. Het kan echt lukken. Maar dan moet iederéén nu zijn steentje bijdragen: u en ik, maar met de politiek en het grootkapitaal op kop.”

© Humo