Onzekere tijden in Kiev. De een denkt dat er een Russische inval komt, de ander vermoedt dat Moskou vooral dreigt. Niemand in de Oekraïense hoofdstad die het weet. Maar iedereen heeft een eerdere Russische inval meegemaakt. ‘Ik maak geen langetermijnplannen, want als Rusland onze kant op komt, krijg ik een telefoontje.’
Boven de vijfduizend schuilkelders van Kiev hangt een feestelijke stemming. Opgetuigde kerstbomen op pleinen, sfeerlampjes door de straten, mensen met volle tassen bij warenhuizen. De nachtclubs van de stad, bekend als techno-hotspots van Oost-Europa, adverteren voor spetterende eindejaarsnachten.
Maar Roman Tskatsjoek bevindt zich onder de grond. De ambtenaar verantwoordelijk voor de civiele verdediging van Kiev heeft net in een woonwijk een bunkerdeur opengedraaid en daalt af naar een tunnelcomplex met houten banken en metalen stapelbedden. Tskatsjoek is bezig aan de inspectieronde die hij sinds 2014 met enige regelmaat maakt, langs ventilatiesystemen, luchtfilters en drinkwatertanks. Hij knikt tevreden, de schuilkelder is klaar om ieder moment 350 burgers op te vangen in geval van een bombardement op de Oekraïense hoofdstad.
“We leven in een tijd waarin we op alles voorbereid moeten zijn”, zegt Tskatsjoek. “Niet zozeer omdat de Russen aan de grens staan, maar omdat er al zeven jaar een oorlog woedt in ons land.”
In 2014 annexeerde Rusland het Oekraïense schiereiland de Krim en ontketende het een oorlog in het oosten van Oekraïne. Nu, zeggen regeringen in het Westen en in Kiev, verzamelt Rusland troepen niet ver van de Oekraïense grens, mogelijk als voorbereiding op een nieuw militair offensief. Donderdag spraken de regeringsleiders van de Europese Unie over de troepenopbouw, die volgens westerse inlichtingendiensten zo’n honderdduizend soldaten zou betreffen.
De opbouw heeft verregaande speculaties uitgelokt in het Westen. Rusland zou van plan zijn Oekraïne te vernietigen. De inval zou een oorlog in heel Europa ontketenen. De term ‘Derde Wereldoorlog’ valt geregeld.
Dreiging uit Moskou
Onder de kerstversieringen van een bar in Kiev tovert Aleksej Arestovitsj, een militaire adviseur van de Oekraïense president Zelenski, een landkaart tevoorschijn op zijn telefoon. De kaart toont Oekraïne en tal van rode pijlen vanuit Rusland. Met een cocktailprikker schetst Arestovitsj hoe Rusland in een mum van tijd bijna eenderde van Oekraïne kan innemen. Hoe hij weet dat Rusland dat daadwerkelijk van plan is? “Via mijn bronnen.”
Voor een troepenopbouw zijn er openbare aanwijzingen, zoals satellietbeelden van basissen en video’s van wapentransporten, maar voor een aanstaande invasie niet. Rusland noemt de berichten over een geplande aanval op Oekraïne leugens. Wel wordt de toon uit het Kremlin steeds dreigender. President Poetin beschuldigt Oekraïne van ‘genocide’ op Russischtaligen en het ministerie van Buitenlandse Zaken waarschuwt voor ‘een militaire reactie’ als Oekraïne de banden versterkt met de NAVO.
Zulke dreigementen worden serieus genomen in een land dat zeven jaar geleden onverwacht in een oorlog belandde. “Ik ben doodsbang dat 2014 zich gaat herhalen”, zegt Julia Krasilnikova (31). Ze vluchtte uit Loegansk, haar geboortestad die is ingenomen door pro-Russische separatisten, en hielp tientallen mensen met evacuaties. In een busje van een hulporganisatie hobbelde ze naar de frontlinie om gezinnen uit slagvelden te loodsen.
De berichten over de Russische troepenopbouw nopen haar om de evacuatieteams van toen weer in het leven te roepen. Net als het callcenter dat mensen konden bellen als ze met spoed geëvacueerd moesten worden uit oorlogsgebied. “Ik begrijp niet helemaal hoe serieus de dreiging is, maar we bereiden ons toch maar voor”, zegt Krasilnikova, nu voorzitter van Vosktok Sos, de hulporganisatie die Oekraïense oorlogsvluchtelingen helpt. “Dan hoeven we niet van nul te beginnen als er een nieuw slagveld ontstaat, zoals de vorige keer.”
De oorlog in het oosten
Oorlog is in Oekraïne al sinds lang geen doemscenario, maar dagelijkse realiteit. Zeker dertienduizend mensen zijn omgekomen bij de gevechten in het oosten die sinds zeven jaar aan de gang zijn. Door het hele land vinden wekelijks erebegrafenissen plaats voor omgekomen soldaten die te ruste worden gelegd in hun geboorteplaats. Hele dorpen lopen uit voor de plechtigheden; scholen en fabrieken worden ervoor stilgelegd.
Een hele generatie groeit op met gevechtservaring in loopgraven. Bijna vierhonderduizend Oekraïeners zijn soldaat geweest in het oosten. Zij volgen de geruchten over een invasie met bovengemiddelde belangstelling. Neem Roman Nabozjniak, de 31-jarige oprichter van Veterano Brownie, een koffietentje met oorlogsveteranen in de bediening. Hij zegt: “Telkens als ik hoor dat Rusland oprukt, denk ik: ‘Kom op, laat het maar gebeuren.’”
Veteranen leven volgens Nabozjniak, die ruim een jaar aan het front stond als machinegeweerschutter, met ‘het gevoel van onafgemaakte zaken’. Twee provincies in het oosten staan nog steeds onder controle van separatisten die gesteund worden door het Kremlin. Het vredesproces over de gebieden zit vast.
“Omdat ik er was, is de oorlog persoonlijk voor me geworden”, zegt Nabozjniak. “Ik maak geen langetermijnplannen, want als Rusland onze kant op komt, dan krijg ik een telefoontje van mijn vroegere bevelhebber. En dan sta ik binnen 48 uur aan het front. Ik denk niet dat er nu wat gaat gebeuren, maar ik weet zeker dat er een keer iets gaat gebeuren. Sinds de slag om Illovajsk (een slag in 2014 waarbij het Oekraïense leger werd omsingeld en zware verliezen leed, TV.) geloof ik dat een invasie van Kiev realistisch is.”
De slagen uit 2014 waren ook de reden voor de autoriteiten om de schuilkelders op te knappen. Sommige kelders zijn vindbaar via een pijl in rode verf op de buitenmuren van chroesjtsjovka’s, de flatgebouwen van vijf etages die kort na de Tweede Wereldoorlog zijn neergezet door de Sovjet-Unie. De schuilkelders eronder stammen uit de Koude Oorlog, net als de posters aan de muren. Russische teksten uit 1956 informeren over hygiënevoorschriften en geven instructies in geval van een atoomaanval.
Geen algehele mobilisatie
Maar ondanks de vraag om steun uit het Westen lijkt de Oekraïense regering niet te rekenen op een nieuw front met Rusland. Er is geen algehele mobilisatie afgekondigd, zoals na de annexatie van de Krim in 2014. En ook geen noodtoestand, zoals na de Russische overmeestering van drie Oekraïense marineschepen op de Zwarte Zee in 2018.
Volgens Andrej Zagorodnjoek, tot vorig jaar de Oekraïense minister van Defensie, kunnen de Oekraïeners rustig in hun woningen blijven zitten. Hij noemt de speculatie over een Russische inval grote onzin. Die zou namelijk eindigen in “een ramp voor Rusland en het Russische regime”, zegt hij. Ondanks het overwicht van het Russische leger zou een aanval op Oekraïne de inzet vereisen van honderdduizenden soldaten. Dat kost kapitalen en vooral mensenlevens. “En stel dat Rusland het hele land zou innemen. Het is onmogelijk dat ze kunnen vasthouden aan zo’n groot gebied vol mensen die geen deel willen uitmaken van Rusland.”
Ook andere militair experts achten een invasie onwaarschijnlijk. Als Rusland daadwerkelijk zou willen aanvallen, waarom dan zo open en bloot een troepenopbouw en de vijand tijd geven om zich voor te bereiden? “Een oorlog voorbereiden en er een beginnen zijn twee totaal verschillende dingen”, zegt Zagorodnjoek. “Ze kunnen hem voorbereiden om westerse regeringen te dwingen tot politieke concessies. Dat is precies wat ze proberen.”
Russisch eisenpakket
Rusland heeft de NAVO-landen een eisenpakket voorgelegd. Zo wil het Kremlin dat de NAVO een mondelinge toezegging aan Oekraïne en Georgië intrekt over toekomstige toetreding tot het militaire bondgenootschap. Verder wil Rusland dat de NAVO stopt met wapenleveringen aan Oekraïne, geen militaire oefeningen houdt in de buurt van Rusland en zich aan beperkingen gaat houden voor scheepsbewegingen in de Zwarte Zee.
In Chvilovi, een bar in een kelder van Kiev, hangen jongeren in diepe stoelen met lokale biertjes. “Ik denk dat mensen hier zo ontspannen zijn omdat we gewend zijn aan een dreiging vanuit Rusland”, zegt Andrej Jankovski, de eigenaar van de bar. “We nemen de dreiging serieus, maar het heeft geen zin om je er voortdurend druk over te maken.” En dan voegt hij er aan toe: “Deze kelder heeft twee wereldoorlogen overleefd, dus hier zitten we voorlopig wel veilig.”
