Natuurlijk bent u Moeder Teresa niet

Soms speel je zonder het te beseffen zelf de hoofdrol in een film. In de nieuwste campagne van Dokters van de Wereld bijvoorbeeld.

Je ziet een hoogzwangere, Congolese dakloze vrouw voor Antwerpen-Centraal op de grond zitten. De Congolese vrouw is een actrice, maar dat weten de voorbijgangers niet. Wat de voorbijgangers ook niet weten, is dat er camera's zijn opgesteld die registreren hoe gereageerd wordt op de vrouw. Die reacties zijn gemakkelijk samen te vatten: er zijn er namelijk geen. Vanaf zes uur 's morgens tot twee uur 's middags wandelen honderden mensen voorbij de vrouw, en niemand die iets doet of zegt.

Tot er plots een filmploeg van dertig man arriveert. Lampen worden opgesteld, camera's geïnstalleerd, regisseur Jan Verheyen komt 'actie' roepen door een megafoon. En ineens zie je tientallen mensen halthouden rond de scène. Ze kijken, luisteren, geven commentaar, en halen uiteraard de smartphone boven om foto's te nemen. Eindelijk krijgt die vrouw wat aandacht.

'Waarom raakt de realiteit ons pas als ze wordt voorgesteld als fictie?', vraagt Dokters van de Wereld zich af. En zo gaat dit filmpje plots niet meer over die Congolese vrouw, maar over u en mij. "Ik zie hier elke dag zwervers zitten, op den duur begin je dat normaal te vinden", zegt een voorbijganger achteraf. "Het is de taak van de overheid om in te grijpen en te helpen", zegt iemand anders. "We kunnen niet voor iedereen Moeder Teresa zijn", hoor je ook. Klinken die reacties in eerste instantie nogal kil, dan zit er eigenlijk meer waarheid in dan je misschien wilt toegeven.

Uit de weg gaan

Onderschat inderdaad niet hoeveel er op ons afkomt, zegt socioloog Ignace Pollet (KU Leuven). Of het nu op televisie, via sociale media of in het echte leven is: we zien voortdurend daklozen op straat, en we horen voortdurend hoe slecht mensen het hebben in andere delen van de wereld. In die vloedgolf van informatie is er helaas nog maar weinig dat ons kan verrassen, en als het gebeurt, komt het omdat de boodschap er op een of andere manier bovenuit steekt. Dat is hier in Antwerpen-Centraal het geval. "Er is dramatiek, er is een bekend gezicht, en mensen hebben vanwege de camera het gevoel dat ze iets authentieks meemaken."

Maar er is meer. Als iemand een film lijkt te maken over een dakloze vrouw, ligt de verantwoordelijkheid voor even bij die filmmaker, en niet langer bij onszelf.

De reacties die de voorbijgangers in het filmpje achteraf geven, zijn dan ook strategieën van 'moral disengagement', zegt Wouter Peeters, "en dat is niet helemaal onbegrijpelijk". Peeters is doctorandus aan EtHu, het Centrum voor Ethiek en Humanisme (VUB). "Mensen gebruiken die strategieën om de zware last van morele verantwoordelijkheid te verlichten. Of om die verantwoordelijkheid uit de weg te gaan."

Peeters legt de link met de klimaatproblematiek, waar zijn doctoraat ook over gaat. Waarom wordt er zo weinig actie ondernomen tegen de klimaatverandering? Uiteraard ligt dit deels aan het gebrek aan politieke wil, zegt Peeters. Maar we vinden het ook moeilijk om onze individuele verantwoordelijkheid op te nemen. Het licht niet nodeloos laten branden, of het water niet laten lopen terwijl je je tanden poetst, vraagt geen onmenselijke inspanningen, en toch doen we het niet of nauwelijks.

"Enerzijds leeft het idee dat een individuele bijdrage geen effect heeft op het klimaat. Als we ervan overtuigd zijn dat er pas iets zal veranderen als er collectief iets verandert, dan voelt een individu geen noodzaak tot handelen. Anderzijds hebben we gewoon geen zin om onze luxe en onze manier van consumeren op te geven." Onze welvaart beschouwen we als een verworven vrijheid, legt Peeters uit, en die levensstijl stellen we dus niet meer in vraag.

Om dergelijk denken in stand te houden, gebruiken we allerlei psychologische mechanismen - bewust of onbewust - om onze eigen verantwoordelijkheid minder groot te maken. De klimaatproblematiek gewoon ontkennen is zo'n mechanisme. Of jezelf en anderen ervan overtuigen dat de schadelijke gevolgen van de klimaatverandering zich pas in de verre toekomst zullen afspelen.

Bovendien maken mensen een onderscheid tussen negatieve rechten en plichten, en positieve rechten en plichten. Het eerste betekent dat je geen schade mag toebrengen aan anderen, het tweede betekent dat je andere mensen moet helpen. In onze dagelijkse moraal vinden we de eerste plicht belangrijker dan de tweede. Doneren aan een ngo, of aan een bedelaar, zien we dus niet echt als plicht, maar als een extraatje.

Schuldgevoel

Maar als we ernaar streven om de basisrechten van iedereen te realiseren, moeten we die positieve plichten herwaarderen. Responsabiliseren dus, zegt Peeters. "Daar dienen campagnefilmpjes als dat van Dokters van de Wereld voor. Maak mensen duidelijk dat een individuele bijdrage wél iets uitmaakt. Wat niet wil zeggen dat je mensen met een schuldgevoel moet opzadelen, want dat zou zelfs een tegengesteld effect kunnen hebben, en 'moral disengagement' versterken. Het is psychisch heel lastig om met een gevoel van schuld te leven. Niemand kan persoonlijk alle wereldproblemen oplossen. Het is niet fair om zoiets te verwachten. En dus heeft de politiek een grote verantwoordelijkheid om een kader te scheppen waarin wij als individu ethisch en verantwoordelijk kunnen handelen."

Misschien is het omdat ze zelf voor een ngo werkt, maar Béatrice Best, directeur communicatie bij Dokters van de Wereld, is ervan overtuigd dat de meeste mensen 'betrokken en empathisch' zijn. "We hebben dit filmpje gemaakt om mensen te doen nadenken. Niemand kan individueel verantwoordelijk zijn voor het lot van die vrouw. Maar iedereen kan iets doen. Op elk gebied. We hebben vijfhonderd vrijwilligers. We hebben mensen die geld geven. Er zijn mensen die over ons praten of over ons schrijven. Dat is ook je verantwoordelijkheid nemen."

Bredere taak

Toch is er voor ngo's ook een bredere taak weggelegd, vindt Ignace Pollet. "Miserie tonen en huilende kindjes laten zien, blijft de gemakkelijkste manier om de emoties van de mensen te bewerken. Maar daarnaast zou je mensen ook duidelijk moeten maken dat onze manier van leven en consumeren mee aan de basis ligt van het feit dat andere delen van de wereld het veel slechter hebben. Dat is een inzicht dat verder gaat dan geld vragen, en zonder de ngo's ervan te willen beschuldigen dat ze hun werk niet goed doen, moeten ze die boodschap af en toe toch ook durven mee te geven."

'Waarom raakt de realiteit ons pas als ze wordt voorgesteld als fictie?', dat was de vraag. Omdat de realiteit soms te lelijk is om te verdragen, dat is het antwoord. En het dan comfortabeler is om te doen alsof ze niet bestaat.

De campagne van Dokters van de Wereld klaagt aan dat veel kwetsbare mensen in België geen toegang hebben tot medische zorg. www.doktersvandewereld.be